Главная страница | Контакты | Случайная страница Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника

Методические указания к выполнению дипломной работы

Өмірде баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:

• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;

• Пайданы мейлінше молайту;

• Нарық үлесін жаулап алу;

• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші (лидер) орынды алу.

Кетерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді, фирманын өндірістік мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасауда бага белгілеудің мақсаттары болуы мүмкін.

Қазақстанның нарықтық қатынастарға откен бастапқы кезеңінде көптеген фирмалардың бага бслгілеудегі басты максаты - нарыкта сақталып қалуды қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдагы пайданы мейлінше молайту мен нарык үлесін жаулап алу алға шыкты.

Кэсіпорындардың экономикалык жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де максаттары өзгереді. Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты емес тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.

Егер нарықта бэсеке деңгейі едәуір жогары болса, көбіне баға белгілеудің максаты - нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады. Мұндай жағдайда бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді. Бірақ, нарык

жағдайларына үнемі бейімделіп отыру баға дифференциациясының болмауына экеледі.

Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді, бүл оның шығындарын азайтып, пайда алуға көмектеседі. Өнім сапасын жоғарылату кептеген шығындарды талап етеді, эйтсе де бүл шығынның орны тұтынушы сапалы, озык тауарды жоғары бағамен сатып алуға эзір болғандьщтан, тез толады.

Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары жэне темен бағаның ықтималды деңгейін бекітеді. Бағалық стратегия шығынға, сүранысқа, бәсекеге, тауардың емірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы мүмкін.

Нарық түрін (типін) бағалау фирма стратегиясын жасаудағы нақты бір эдісті таңдауының маңызды шарты болып табылады. Нағыз бэсеке нарығы (полиполия) белгілі бір енімді сатып алатын және сататын кептеген сатып алушылар мен сатушылардан түрады. Мұндай нарыкта ешбір сатушы, не болмаса сатып алушы күнделікті ағымдағы бағалар деңгейіне кеп әсер ете алмайды. Сатушы нарықтық бағадан жоғары баға қоя алмайды, ейткені сатып алушы бүл тауарды темендеу бағамен баска бір сатушыдан сатып алуы мүмкін. Мүндай нарықта бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.

Қазіргі экономикалык теорияда қарастырылатын бағаның формуласы жетілген бэсеке жағдайында бір жагынан шекті пайдалылық, екінші жағынан шекті шығындарға сэйкес келіп, сүраныс пен үсыныс кисықтарынын қиылысу нуктесіне орналасады.

Олигополиялык нарық бір-біріне ете сезімтал бірнеше сатушылардан түрады. Тауарлар үқсас /біртектес/ болуы мүмкін (аллюминий, компьютер, автомобильдер жэне т.б. нарықтар). Мүндай нарыққа жаңа сатушылардын енуі қиын. Олигополист өз багасын түсірсе де, оны осы деңгейде үстап қала алатынына сенімсіз болады. Алайда бағанын есуі бәсекелестерге әсер етпеуі мүмкін, тек мүндай жағдайда фирма түтынушылары бэсекелестерге кетіп қалуы мүмкін. Мүндай нарықта кебіне багалық жетекшіге (лидерге) қарап, баға белгілейтін бейімделу стратегиясы қолданылады.

Монополистік бәсеке (жетілмеген полиполия) нарығы тауардың эр түрлі нұсқ&тарын ұсынуға байланысты кен диапазонды бағалар туралы момілелер жасайтын кеитеген сатушылар мен сатып алушылардан тұрады. Мұнда дифференциялды және бәсекелестік бага белгілеу стратегиясын колдануға болады.

Нағыз монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады. Ол ез саясатын нарыкты кснірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады. Мүндай нарықтағы бага монополист багасына байланысты болады. Егер монополист әлеуметтік жэне кайырымдылық мэселелерін шешіп жатса, баға шығындар деңгейінен темен де болуы мүмкін. Егер ол пайданың есуін кездесе, баға шығындардан артып, кеп жоғарылайды. Әрине, монополистер пайданы ең кеп шамаға ұлғайтуға үмтылады, бірақ оған бағаны моноиолияга қарсы реттеу тосқауыл бола алады.

Қазақстанда тұтыну тауарлары мен қызметтері нарыктарының кебі монополистік бэсеке нарығына жатады. Өйткені олар сапа, тұтыну касиеттері, буып-тұю, орауы және т.б. сипаттамалары бойынша ерекшеліктері бар, бір-біріне ұқсамайтын әр тауардын бірнеше модификацияларынан тұрады. Сондықтан, баға тағайындау әр түрлі тэсілдерді қолдануды талап етеді.

Баға стратегиясын жасаған кезде микро және макроортаны талдап, ондағы факторлар өзгерістерінің тенденциясын анықтау керек.

Жалпы баға үш тәсіл арқылы анықталады:

1. Баға тауар өндіру және қызмет көрсетуге байланысты шығындарды жабуы қажет;

2. Кэсіпорын тек шығындарды ғана жаппай, сонымен катар белгілі бір пайда алуы тиіс, ол өз кезегінде тауарға деген сұранысқа байланысты;

3. Нарыкта бәсекелестер әрекет етеді. Соңдыктан, тұтынушы төлеуге әзір баға бэсекелестер ұсынысына байланысты.

Сөйтіп, баға жайында шешім қабылдау шығындарға, тұтынушылар сұранысы мен ұсынысына, бэсекелестердің мінез-кұлкына байланысты. Соған қарай шығындарға, сұраныс пен бәсекеге негізделген стратегияларды бөліп көрсетуге болады.

Көптеген отандық кэсіпорындар бағаны тікелей есептеу аркылы (шығындық тэсілмен) шығарады, оның мәлшері барлық шыгындарға пайда мөлшерін қосу негізінде аныкталады. Бұл тэсілдің мынадай түрлері болады:

1. "Шығынға үстеме қосу" эдісі. Бұл жағдайда енімнің езіндік
кұнына стандартты үстеме қосылады. Мысалы, өнім бірлігінің өзіндік құны
20 теңге, ал фирма 1 млн. теңгеден тұратын сату көлеміне 20% пайда алуды
көздесе, тауардың үстеме бағасы 24 теңге болады. Делдалдарға мұндай
баганы ұсынған ендіруші эрбір өнім бірлігінен 4 теңге пайда алады. Өз
кезегінде делдалдар тауарды тұтынушыға сатқанда ез үстемелерін қосады.

Бұл әдісті колдану белгіленген баға қажетті сату келемін қамтамасыз еткен жағдайда ғана қонымды. Өндірістік шығындарға негізделген мұндай әдіс делдал үшін де, тұтынушы үшін де эділ болып саналады. Осы эдіс күні бүгінге дейін ең танымал, себебі, шығындарды анықгау сұранысты анықтаумен салыстырғанда әлдеқайда жеңілдеу.

Бұл эдіс ендірістің жалпы жэне шекті шығындарын анықтау сияқты екі амалға негізделуі мүмкін. Көптеген кәсіпорындар баға белгілеген кезде жалпы шығықцарды қодданады, оның құрамына езгермелі шығындар және белгілі бір тауар ендіру үшін кажет барлық тұрақты шығындар кіреді.

Шетелдерде кебіне тұрақты жэне өзгермелі шығындарды толыгымен отеуге негізделген шығынды жабу сомасы қолданылады.

2. Пайда алуға негізделген бага белгілеу. Мұндай эдіс шығынсыздықты
болдырмау кағидасына негізделген. Бұл жағдайда фирманы шығынға ұшыратпайтындай жэне белгілі бір пайда мелшерін алатындай баға аныкталады.

Осы әдісті қолдану эр турлі сату келемі кезіндегі жалпы шығындар мен пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін кұруды кездейді. Бұл жагдайда шығынсыздык шегі жиынтық шығындар мен жнынтық табыс кисыктарының

қиылысу нүктесінде аныкталады. Мысалы, шығынсыздык шегіне жету үшін компания бір бұйымды 24 теңге бағамен сатса, 30 мың бұйым бірлігін сатуға тиіс, сондағы түсім жиынтык шығындарды жабады. 20% максатты пайда алу үшін, ондіріске 1 млн. теңге қаржы жұмсаған /инвестициялағанда/ компания 45 мыңнан енім бірлігін сатуы қажет. Дегенмен, мұндай жағдайда кеп нэрсе сұраныстың бағалык икемділігіне байланысты болады. Сондықтан, маркетологтар шығынсыздық шегін, ықтимал сұраныс деңгейін жэне эр түрлі бағалардағы пайданы анықтауы қажет. Бірақ, бағаның есуі сату көлемінің азаюына экеледі, шығынсыздык шегіне жету үшін тұракты жэне езгермелі шығындарды үнемдеу есебінен езіндік кұнды темевдету жолдарын іздеу керек.

Сұраныска негізделген баға тағайындау эдістерін кен колдану кэсіпорынға бағаларды үнемі өзгертіп отыру жэне кажетті пайда алу мүмкіндігін береді.

Тэжірибеде сұранысқа негізделген баға тағайындау стратегияларының мынадай түрлері қолданылады:

1. "Қаймақ қалқып алу" стратегиясы. Жаңа тауарларды жоғары бағамен сатуды кездейді. Тауар жаңа болғандықтан, оған деген сұраныс икемді емес. Баға икемділігі нарыкты эр түрлі сегменттерге белуге көмектеседі. Бастапқыда бағаға қарамайтын тұтынушылардан "қаймақ қалкып алуга" бо-лады. Жоғары баға жарнама және тауар бейнесін қалыптастыруға жұмсалатын шығындарға байланысты белгіленеді. Икемділігі жоғары сегменттер үшін бағалар біртіндеп темендей бастайды. "Қаймақ қалқып алу" стратегиясын колданған кезде тауардың өмірлік циклі қыска болуы мүмкін немесе бәсекелестер де оны кайталауы мүмкін.

"Қаймак калқып алу" стратегиясының артықшьшықтары:

• Бұл стратегия бағаны нарыктағы озгерістер мен бәсекелестердің іс-кимылын есепке ала отырып, езгертуге мүмкіндік береді.

• Жаңа тауарды ендіру шығындары әркашан жоғары болады, ал бұл стратегия оларды жабуға жэрдемдеседі.

• Тауардың жоғары бағасы оның сапалылығына байланысты деп есептелінеді. Сондыктан, бұл стратегия фирманың жэне оның тауарының беделін кетеруге мүмкіндік береді.

"Қаймақ қалқып алу" стратегиясының кемшіліктері:

• Бұл стратегия бэсекелестерді тез кызықтырады, олар нарыкка дэл осындай енім шығаруға тырысады.

• Бастапқы баға деңгейінің сэтсіздігі ТӨЦ-тің ұзактылыгына әсер етіп, тауардың бәсекеге қабілеттілігін жоғалтуына әкелуі мүмкін.

Мысалы, 70-жылдары АҚІІІ-та микрокалькуляторлардың алғашқы үлгілері 200$ және одан жоғары багамен сатылды. Қазір олардың жана нұскаларының багасы 5-8$.

"Вшуа" фирмасы казакстандык сүт өнімдері нарығына "Ғгіезіапсі" компаниясының онімін енгізгенде, "каймақ калкып алу" стратегиясын қолданды. Бұл стратегияны қабылдауға казакстандык нарык үшін тауардың

жаңа екендігі, сауда маркасының танымалдылығы, тікелей бэсекелестің жоктыгы ықпал етті.

2. «Престижді багалар» стратегиясы тауарларды жоғары бағамен сатуды кездейді, ол тауардың сапасына, ерекшелігіне (өзгешелігіне), маркасына және беделіне көңіл аударатын нарык сегменттеріне арналған. Бұл стратегияны бизнес элемінде жоғары беделге ие фирмалар қолданады. Беделді тауар үшін тұтынушылар бағаны асыра төлеуге әзір.

3. Психологиялык тұрғыда баға тағайындау (марке-тингтік немесе дөңгелектенбеген бағалар) бағаны психологиялық тұрғыдан қабылдауға негізделген. Бұл стратегия көбіне тұтынушы тауарлар нарығында қолданылады. Психологиялық баға дөңгелектенген бағадан сэл темен бағамен белгіленеді. Мысалы, тауар бағасы 100$ емес 99$ 99 центтен тұрады нсмесе 4.95$ болуы мүмкін. Мұндай бағаларды тұтынушылар фирманың шығындарына негізделген - эділ койылған бага деп санайды.

50$-ға дейінгі бағаларда ауытқу 5 центке (29,95$) дейін болса, қымбат бағалы тауарлар үшін ауытқулар 1$-ды құрайды. Мысалы, тауар бағасы 500$ емес 499$ тұрады.

Бірақ кейбір жағдайларда психологиялық эсер ету ретінде басқа сандар да қолданылуы мүмкін. Мысалы, "Зеаге" сауда фирмасының АҚШ-та өткізген зерттеулері бойынша тауар бағасындағы 7 деген сан 9 санына карағанда күнделікті сұраныстағы тауар тұтынушыларына едэуір қатты әсер еткен.

4. Ассортименттік баға белгілеу стратегиясы. Бұл стратегия көбінесе
сұранысы бірқалыпты емес, бірін-бірі толықтыратын жэне ауыстыратын
(субститут) тауарларға колданылады.

а) Бағалардың "номиналдан жоғары" стратегиясында негізгі тауарға
өте жоғары баға және бірін-бірі алмастыратын тауарға темен баға
белгіленеді. Кэсіпорын негізгі тауардан пайда алады, ал бірін-бірі
ауыстыратын тауар есебінен шыгынға ұшырайды, дегенмен ендіріс аукымын
әсіруге және сату көлемінің өсуінен пайда алуға мүмкіндігі бар;

э) "Имидж" стратегиясы дегеніміз - тауардын негізгі үлгісіне томен баға, ал оның басқа атаудағы немесе баска түрдегі үлгілеріне жоғары баға белгілеу. Бұл стратегия фирмалық тауарлар және олардың модификацияларына койылады, ейткені, тұтынушылар үшін тауардьщ сэндік (эстетикалық) және сезімдік (эмоциялық) құндылыктары маңызды болып келеді. Мұндай саясат кобінесе киім, косметика, кондитер енімдері сияқты тауарларды өткізу кезінде қолданылады, себебі мұнда түтынушы үшін тауардың эстетикалык жэне эмоциялық кұндылықтары маңызды болып табылады;

б) Кешенді баға белгілеу стратегиясы --"екікұрамды" және
"шыгынды лидер", "еліктіргішті (примаыка)" атты бағалардың пайда болуын
білдіреді. "Еліктіргішті" немесе "шығынды лидер" бағасы танымал маркалы
тауарға қолданылады, тауардың багасы сатып алушыларды дүкенге келтіру
мақсатымен темендетілсді. Ал, сол тауарды кұраушы бұйымдарға жоғарырақ

бага белгіленеді. Негізгі тауар теменгі бағамен сатылгандықтан, сатып алушы кебінесе қымбат құраушы бөлшекті сатып алуга дайын.

«Екіқұрамдың бағалар кебіне тауар өткізудегі кызмет түрлеріне белгіленетін тарифтерге қатысты қолданылады. Бұл жағдайда тауарға қойылған жоғары баға қызмет шығындарын етейді, ал қызметгерге қойылған баға пайла экеледі.

5. Багалар дифференциациясы. Ф. Котлер мұндай бағаларды дискриминациялық деп атайды. Баға езгерісін сегменттер эр түрлі қабылдаған кезде, нарыкты тік және келденең белгенде қолданылады. Егер сатушы ез бизнесінің мақсатына орай, бір-бірімен байланысы жоқ, сұранысының даму деңгейі әр түрлі аймақтық және ұлттык нарыктардың бірнешеуін анықтаса, багаларды тік дифференциациялау қолданылады. Егер біртұтас тауар нарығы тұтынушының сатып алу қабілеттілігіне және басқа факторларға байланысты жеке-жеке сегменттерге белінсе, нарықты көлденең белу орын алады. Бұл жағдайда бір тауар әр түрлі нарық сегменттеріне сатып алу қабілеттілігіне карай (шығындарды есепке алмай) әр түрлі бағалармен сатылады. Екінші нарық үшін жеңілдіктер стратегиясын кодданғанда, бір сегмент енімді жоғары бағамен сатып алады да, шығындардың бір белігін жабады, баска сегментте оны темен бағамен сатуға мүмкіндік береді.

Осы баға стратегиясын қолдану мынадай шарттарды орындауды талап етеді:

• нарықтын оңай сегменттелуі жэне нақты шекаралары болуы тиіс;

• таңдалған нарық сегменттері сұраныстың қарқындылыгымен ерекшеленуі тиіс;

• багалары төмен сегменттерден бағалары жогары сегменттерге тауарды қайта сату мүмкін болмауы тиіс;

• тауар жоғары бағамен сатылып жатқан сегментке темен бағалы бэсекелес еніп кетпеуі керек.

Бағалар дифференциациясының түрлері:

А. Бағалардың уақыт бойынша дифференциациясы. Бұл бір тауарға уақытқа байланысты эр түрлі бағалар белгіленген жағдайда жасалады. Оның максаты - сұранысты уақытпен теңестіру жэне қызметкерлер мен өндіріс куатын тиімді түрде қолдану. Мысалы, телефон байланысы үшін тарифтер, маусымга дейінгі жэне маусымнан кейінгі бағалар, жазғы және қысқы арзандатып сатулар (распродажа).

Ә. Тұтынушылардың сатып алу кабілеттілігіне қарай қойылатын бағалар. Қызмет керсету саласында табысты колданылады.

Б. Тауар нұсқаларын есепке алу арқылы қойылатын баға.

В. Кезенді жеңілдіктер стратегиясы (багалардын төмендеуі). Ол тұтынушыларды ақшалай табыстары мен нарық сыйымдылығына қарай топтастыруға негізделген. Мысалы, бай адамдарға фирма тауарды қымбат бағамен сатады, бірак, бұл жагдайда сату келемі жоғары болмайды. Сондықтан, фирма сату келемін ұлғайту үшін бұл тауарды басқа жерлерде табыстары темен тұрғындарға темендеу багамен сатады. Нэтижесінде фирма қажетті пайда келемін артгыра алады. Кептеген мемлекеттерде багалық

дискриминацияға тыйым салынғанын есте сақтаған жөн, яғни, ол заңсыз әрекет болып табылады.

Дифференциация стратегиясы белгілі бір дәрежеде табысы төмен адамдар тобын ынталандырыи, әлеуметтік сипатқа ие болады. Дегенмен, дифференциалды бағаларды колдану әдістемелік, ақпараттык камтамасыз етуді және мамандардың білімі мен іс-тэжірибесін көп талап етеді.

Бэсекелестік баға белгілеу стратегиясы әрқашан бэсекелестерге қарағанда, төмен баға белгілеуге негізделеді.

Нарык қү.рылымына, бәсекелестердің саны мен мүмкіншіліктеріне қарай фирма мына ұш стратегиянын біреуін тандай алады:

• нарыққа ену;

• баға лидеріне қарап, баға белгілеу;

• бәсекелестің бағасынан жоғары баға белгілеу.

1. Нарыққа ену стратегиясы. Мұндай стратегия нарық үлесін жаулап
алу мақсатымен төмен баға тағайындауды көздейді, ол тек сыйымдылығы
жэне баға бойынша сұраныс икемділігі жоғары нарықта тиімді болып
табылады.

Бұл стратегия мынадай жағдайларда ғана қолданылады:

• баға бойынша сұраныс икемді. Бұл жерде сатып алушылардың кең аукымын қанағаттандыру максатында төмен баға белгіленеді.

• тауар нарықка енгсннен кейін шиеленіскен бэсеке тууы мүмкін, ач б.ұл стратегия нарықка енудегі кедергі (барьер) больш табылады.

• сату көлемін ұлғайту аркылы енімнін бір бірлігіне кететін шығындарды азайтуға болады.

Нарыққа ену стратегиясы тэуекелді (тэуекелі мол) стратегия болып табылады, себебі бәсекелестер жаңа технологияпы қолдану арқылы фирманы басып озуы мүмкін. Фирма бэсекелестерді ығыстыра отырып, жеңіске жетеді, сол аркылы ол ТӨЦ-тің өсу кезеңінде нарықта белгілі уақьпта монополист бола алады. Содан соң өндіріс ауқымының кеңеюі және шыгыпдардың азаюы есебінен бағалар біртіндеп өседі. Бұл стратегияны кейде «төмен бағаларң стратегиясы деп те атайды.

Нарыкқа ену стратегиясын сыртқы нарықтарға ету үшін де қолданады. Мүнда сондай-ак жсргілікті ендірушілердіц бағаларынан томен, яғни демпингтік багалар (өндірістік шығындардан төмен) қолданылуы мүмкін. Жапон автомобиль өндірушілерінің АКШ нарығына енуі - осы стратегияны қолданудың жарқын мысалы.

Төмен багалар арқылы нарыкта қалу оңай емес, бұл пайда алу мүмкіндіктерін шектейді. Сонымен катар бағалардың өсуі сатып алушылардың наразылығын тудырады. Сондыктан нарықтық жағдайға сай оңтайлы баға деңгейін таба білген жен.

2. Нарыктык лидерге қарап баға белгілеу сгратегиясы олигополистер арасында қолданылады. Фирма өз багасын олигополист-лидердің баға деңгейімен салыстыру арқылы белгілейді. Бұл стратегия бойынша фирма тауарларына бағаны нарыктагы лидер багасына сэйкес катаң белгілеуге тиіс емес, олар белгілі бір шекте лидер бағасынан ауыткуьі мүмкін. Осы стратегияны қолдану кейде қауіп туғызып, күрделі қателіктерге экеледі, себебі лидер-фирма баға қою саясатын үнемі дұрыс жүргізе алмайды немесе оз бәсекелесгерін эдейі алдап, адастыруы мүмкін. Кейбір жағдайда лидер-фирма "бағалар соғысын" жариялап, аутсайдерді нарықтан ығыстырып шығарады.

Нарыкка өткен жьшдары отандық кэсіпорындарда калыптасқан тэжірибеден бағалардың ұнемі өсіп отырғаны байқалды. Қазіргі кезде отандық кәсіпорындардын негізгі қолданатын бағалық стратегиясы -нарыктағы лидерге қарап баға белгілеу. Басқаша айтқанда, "лидерді куып жету" стратегиясын қоддану. Бұл жерде бәсекелестердін бағалары нарықтағы лидердің бағасына сәйкес көтеріліп, төмендетілетін қарапайым бағалық саясат. Кәсіпорындар әр тоқсан сайын өз өнімдерінін бағасын бәсекелестер бағасымен салыстырады және қажет болған жағдайда оларды өзгертіп (түзетіп) отырады.

3. Бэсекелеске карағанда жоғары баға белгілеу. Егер фирма бірегей қасиеттері бар жоғары сапалы тауар шығарса, онда ол бэсекелестерге қарағанда. жогары баға қоя алады. Бұл стратегияны қолдануда көптеген елдермен қатар, Қазақстанда да монополияға карсы баға деңгейіне катысты бэсекелестермен сөз байласып, келісуге зан тыйым салады.

«Бәсекелестен жоғары бағаң стратегиясын көбіне өз өнімінің сапасы жоғары екендігіне сенімі зор комианиялар қолданады. Мұндай стратегия "ФудМастер", "Беккер және К°" компанияларына тән. Соған карамастан кептеген қазақстандық компаниялар арасында сөз байласып баға белгілеу жоқ емес жэне ол іске асып та жур. Мысалы, "Беккер жэне К°" БК-тың шұжық өнімдерінің бағасы, әсіресе, "Докторлык", "Сыра ішуге арналған майлы шұжық" сияқты жоғары сорттарының бағасы бэсекелестерге қарағанда 30-40% жогары.

Қазіргі кезеңде отандық кәсіпорындардың баға белгілеу әдістері ең алдымен шығындарға, инфляциялык болжалға сонан соң сұраныс пен бәсекелестер іс-әрекетгеріне сай бейімделеді. Егер шығындарға ңегізделген бағалар саясаты шығындарды өтеу қағидасынан туындаса, онда сұраныс пен бэсекеге бағытталған әдістер әдістемелік база мен оларды қолдану тэжірибесінін жоқ болуы себепті мамандардың біліктілігі мен тиісті акпараттық базаның болуын талап етеді.

Баға белгілеудін барлық тәсілдерін үйлестіруге болады. Сұранысты баға өсірудің ең жоғары шегі, шығындарды оның төменгі шегі ретівде, ал бэсекелестердің бағалары мен бірін-бірі ауыстыратын (субтитут) тауарлар бағасын бағаның жуық мэні деп алуға болады.

Компания өндірістік қуатты кем пайдаланған және сату көлемін арттыру кажет болған жағдайда, сонымен бірге нарық үлесі төмендегенде бағаны түсіру саясатын қолданды. Бұл жағдайда тұтынушылар ұсынылатын тауар сапасы төмен деп пайымдауы мүмкін. Сонымен қатар, едәуір қорлары бар мықты бэсекелсстер оз бағаларын төмендетіп, компанияны нарықтан ығыстырып шығаруы мүмкін.

Бағалардын өсуін тудыратын негізгі фактор - бүл казакстандық тауарлар мен қызмет нарығында орын алып отырған шығындар инфляциясы.

Өнімділіктің өсуіне сәйкес келмейтін шығындар улесінің артуы кәсіпорынның рентабельділігін төмендетіп, баға деңгейін өсіруге мәжбүр етеді. Бағалардын өсуіне себеп болатын тағы бір. фактор - шамадан тыс сұраныс.

Маркетологтар бағаны жоғарылатқанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:

1. Түтынушылар бағаның артуы орынды деп кабылдауы тиіс, оларды осыған нандыру қажет.

2.Бағаларды білінбейтіндей етіп, біртіндеп өсіру керек.

3. Шығындарды қымбат емес материалдарды қолдану есебінсн азайту, рентабельді емес бұйымдар вндірісін қыскарту, сұраныстағы қызмет түріне телемакы белгілеп, олардың жалпы деңгейін төмендету, женілдіктерді реттеу, тауардың күрдслі қонструктивтік ерекшеліктерінен бас тарту, кымбат емес буып-түйіп, орайтын материалдарды қолдану кажет.

ТӨЦ кезеңдеріндегі баға саясаты. Фирманың баға саясаты ТӨІД кезеңдердің ерекшеліктерін есепке алуды талап етеді. Оларды анықтау - баға белгілеу стратегиясынан тактикасына өтуді білдіреді. Оның эрбір кезеңі бағаның белгілі бір түрлерін тандауға ықпалын тигізеді.

1. Егер енгізілетін тауар нарықта бар болса, онда ТОЦ-тің енгізу
кезеңінде "нарыққа ену" стратегиясы колданылады. Жаңа тауарға, ТӨЦ-тің
енгізу кезеңінде жоғары баға қойылады. Бүл "қаймак қалкып алу"
стратегиясы болуы мүмкін.

2. Өсу кезеңінде өнім техникалық жэне функционалдық
дифференциялануы, бағалардың сапа бойынша бөлінуіне эсер етеді. ТӨЦ-тің
өсу ксзеңінде баға белгілеудің «қаймақ қалқып алуң, нарықтық лидердің
бағасы, икемді, стандартты жэне тағы баска баға стратегиялары
қолданылады.

3. ТӨЦ-тің жетілу кезеңін аныктау өте қиын. Оны уақытында жэне
дұрыс анықтау - нарықта жетістіктерге жетудің маңызды кепілі. Бұл кезеңнің
соңына қарай сүраныстың сату көлемі мен пайда мелшерінін азаюы біртіндеп
айқындала бастайды. Фирмалар ез стратегияларын баға палитрасының
түрлерін қолдануга негіздейді. Олар - стандартты, икемді, бәсекелестік,
дифференцияциялық бағалар.

4. ТӨЦ-тің құлдырау кезеңі. Бүл кезенде қолданылатын бағалар
барлык шығындарды немесе олардың белгілі бір белігін етеуге багытталған.
Сондықтан берілген кезеңде, негізінен, біртіндеп темендеп бара жаткан,
сырғымалы немесе тез томендеп бара жаткан бағшіар қолданылады.
Кэсіпорындар оздерінің бағалык стратегиясын нақты нарықтык жағдайдың
өзгеруіне қарай езгертеді. Дегенмен, ТӨЦ-ке әсер етпейтін бағалардың
түрлері бар, бұлар - реттелетін және престижді бағалар.

Қымбат баға тауардың сапасының, тауар маркасының күшін жэне тулынушылар таңдауын сипаттайтынын есте ұстау кажет. Сондыктан, кэсіпорында колданылатын стратегияның дұрыстығын, баға мен тауар

маркасынан нарыкта алып жатқан орны бір-бірінс сәйкес келетінін, не келмейтінін тексеру қажет.

4. Бағаларды географиялык принципке сүйеніп, белгілеу. Ішкі саудадағы жэне сыртқы нарықтардағы бағалар.

Географиялық баға белгілеу стратегиясы - негізінен транспорт шығындарына байланысты қойылатын бағалар.

Іске асыру ауданына қарай бағалар ішкі жэне сыртқы, сонымен қатар элемдік болып бөлінеді.

Котерме жеткізу кезінде бағалар мэміле шарттарымен белгіленеді. Мәмілелік бағалар жарияланатын жэне есептік болып екіге бөлінеді.

Жарияланатын бағалар арнайы және фирмалық басылымдарда жарияланады, олар элемдік бағалар деңгейін керсетеді. Жарияланатын багаларға теменде көрсетілген бағалар жатады:

• анықтама бағалары;

• биржалық баға;

• аукцион бағалары;

• нақты (жасалған) мәмілелер бағасы;

• ірі фирма үхыныстарының бағалары.

Биржалык баға - биржалық сауда объектісі болып табылатын тауар бағасы. Ол нақты жасалған мэмілелерді бейнелейді.

Әлемдік бағалар бойынша ірі экономикалық экспорт-импорт операциялары жүзеге асырылады. Бүлар- элемдік нарықта қолданылатын бағалар. Шикізат тауарлары бойынша әлемдік бағаны негізгі жабдықтаушы-мемлекеттер, ал дайын бұйымдар бойынша осы тауарларды ендіретін жетекші ендірушілер анықтайды. Мысалы, бидайдын элемдік бағасы Канаданын экспорттык бағаларымен аныкталса, кесілген материалдар бағасын Швеция, каучук бағасын Сингапур биржасы анықтайды.

Экспорттық операциялар еркін айырбасталатын валюта арқылы іске асырылады. Азия, Таяу Шығыс жэне тағы да бірқатар елдерде экспорттық операциялар қарама-қарсы сауда ретінде жүзеге асырылады. Бүлар - бартер, отемақылық сауда, "бай-бек". Бартер - бір тауарды екінші тауарға ақшасыз айырбастау. Әтемакылық сауда - сатушы телемнін бір бөлігін колма-кол ақша, ал екінші бөлігін енім түрінде алады. "Бай-бек" - экспортқа зауыт, жабдықтар мен технологиялар шығару, ал жарым-жартылай телем ретінде экспортталған зауытта сол жабдыктармен ондірілген енімді езіне алып калу.

Аныктама бағалар - әр түрлі баспа беттерінде жарияланатын ішкі кетерме жэне сырткы сауда бағалары. Олардын кемегімен мәміле кезінде бағалық келісімдер жүргізіледі.

Накты мәмілелер бағасы - мэмілені іске асыруда қойылатын баға.

Ірі фирмалар үсынатын бағалар - кебінесе монополиялык бағалар болып табылады.

Нарықтык жағдайдағы баганы белгілеу үрдісі.

1. Бағаны орташа шығындар + пайда деңгейінде қою.

Шығынсыз болуды және мақсатты пайда алуды қамтамасыз ету.

3. Бағаны нақтылы өнім құнына сүйене отыра кою.

4. Бағаны орташа ағымдағы бағалар деңгейінде қою.

Тақырыптыц игерілу денгсйін тексеру сұрақтары:

1. Баға дегеніміз не?

2. Бағаның кызметтері қандай?

3. Нарықтагы баға жүйесіне сипаттама беріңіз.

4. Аграрлық өнімдердін баға жүйесі.

5. Аграрлық өнім бағасын белгілеу: түсінігі, үстанымдары және әдістері.

6. Аграрлық кәсіпорынның баға саясаты.

7. Баганы кұрау, ұстанымдары жэне әдістері.

8. Бағаны белгілеуді жетілдіру.

Методические указания к выполнению дипломной работы

ОГЛАВЛЕНИЕ