Читайте также:
|
1993 жылы 28 каңтарда Қазақстан Республикасының бі-рінші конституциясы кабылданды*1. Конституцияны Кэзақстан Рсспубликасы Жоғарғы Ксңссі қабылдады. Конституция Жобасы бүкілхалықтық талқылаудан отті. Бүкіл жүмысқа К^ізақстан Республикасы Прсзидснті Н.Ә. Назарбаев торага-льгқсткен Конституциялық комиссия басшылы.қстті.
Конституция преамбуладан, "Конституциялық қүрылыс негіздері" дсгсн арнайы болімнсн. 21 тараудан, 131 баптан тұрады. 158
Конституциялық қүрылыс нсгіздсрі деп аталатын ар-найы болім Конституцияньщ беташары болып табылады. Мүнда констигуциялық қүрылыстьщ силагы, к^іғидалары мен принциптері, ерекшеліктері корсстілген.
Болімдсгі ерсжелсрдің мазмүнына тоқталыл өтелік.
Бірінші срсжс. Қазақстан Республикасын сипаттауға арнаган. Қазақстан дсмократлялык, зайырлы жонс біртұтас мемлскетдсп сипатталган. Сонымсн кдтар осында Қазақстан Рсспубликасы "озін-озі билейтін қазақ үлты мсмле-ксттігінін түрі" дсп жазылған. Бүл К^ізақстанның бір жа-ғынан улттық мсмлскст сксндігін корсстсді. Осы үғым қазақ үлтьшың республика қоғамыньщ озегі сксндігін білдірді.
Екінііхі срежс, біріншіні толықтырады. Ол республика-ның жсрінс арналган. "К^зақсган Республикасының жсрі біртүтас, ол бөлінбейді жәнс оған қол сүіылмайды" дсп жазылған.
Үшінші ерсжс, адамға тоқталады. Адам, оның өмірі, бостандығы мсн ажырамас күқыгы ең кымбат кдзына деп жарияланған. Мемлекет осы талапты ж\'зеге асыру үшін кызмет стеді.
Тортінші ерсжс халыққа арналған. Халық мемлекст-тік биліктің бірден-бірі қайнар кезі. Мемлекеттік окімет билігін халық жүзеге асырады. Бүкіл халык атынан билік жүргізуге оздерінің Конституциялық өкілеттігі шегінде тск Жоғарғы Кеңес псн Президентке ғана күқық берілтен.
Бесінхиі ережсдс қогамдық бірлестіктер гуралы соз болады. Олар тек Конституция мен заңдар ауқымында жүмыс істеуі кажст. Осьшдай бірлестіктсргс мемлекет тең қүқылы мүмкіндіктері үшін жүмыс істеуіне кепілдік жасайды.
Алтыншы ереже мемлекеттік биліхті бөлу мен бірікті-руге арналады. Мемлекеттік окімет билігі заң шығарушы, атқарушы жонс сот билігінс негіздследі. Осы үш саланың оз окілсттігі дәрежесінде дербестігі бекітілген. Мсмлекст-тік билік біреу, ал оныд осы үш тармагы дсрбес. Осы үш дср-бсс билік тармақтарының озара қатьшасы тежсмслік жоне тспс-тсндік жүйссі арқылы жүзсге асады.
Заң шыгарушы Жоғары Кеңестің окілсттіктсііі срскшс. Бірақ ол заң шығарған жағдайда Конституциялық қү-рылыс срсжслсрінің бүлжымастығына сүйснуге гиіс. Констигуцияға кдйшы заңдар шықпауга тіііс.
Жетінші ережсдс К^зақстан Республикасы Конститушія-сының озіне жалпы сипаттама бсрілсді. Конституішяньщсң жоғарғы зандық күші бар. Онъщ түжырымдары тікелей қолданъшады. Оған қайшы заңдар мен озге қүжаттардың зақдык. күші болмайды.
Ссгізінші ережс аса күрделі мосслс — тілгс арналған. Қазақ тілінс мсмлскеттік тіл, орыс тіліне үлтаралық кдтынас тілі мортебесі бсрілтен. Компромисскс нсгіздслген осы қағида сліміздс саяси түрақтылык.пен бірліктің сақгалуына оз ұлссін қосты.
Ссгізінші срежені Нсгізгі Заңның "Отпслі ксзең срс-жслсрі" атты болімінің 4-бабы толъіқтырады. Онда отпслі кезсндс мемлскеттік тілді сркін жоне тсгін окып үйрену үшін жағдай жасалсын, осы кезендс Кдзақстан да іс кдғаздары кдзақжоне орыс тілдсрінде жүргізілсді деп жазылтан.
Тогызыншы срежс Қазақстан Республикасының мсмлс-кеттік нышандары — Елтаңба, Ту және Әнуранға арналган.
"Конститущіялык күрылыс негіздсрі" болімінің кдғи-далары мсн принциптері Ата Заңньщ басқа болімдеріне негіз болып табылды, орі оны озгсртудің тәртібі ерскшс қиъгнда тылды.
Конституцияның бірінші белімі (27-бап) азаматтар-дың қүқығы, бостандығы мсн міндеттеріне арналған. Мсмлекет күқықтар мен бостандьщтар тсңдігіне кспілдік береді, азаматтарды кемсітушіліктің кез-кслген түріне тиым салады деп көрсетілді.
Рсспубликаның орбір адамының азаматтық алуға жәнс оны озгертуге күкығы бар. Қазақстан азаматы басқа мемлекеттің азаматы бола алмайды.
Қуғын-сургін жылдарында рсспубликадан лажсыз кст-кен клзақтардың тарихи қүқығын қайта қалпына келтіру мақсатында олар түрып жаткдн елдердің зандары кдйшы кслмесс, Қазақстан азаматы бола алатындыгы бскітілді.
Азаматтардың күқықгары мсн міндсттері мьшадай үлксн үш топкл болінген:
- азаматтық қүқықтар мсн бостандықтар;
- саяси құқықтар мсн бостандықтар;
- экономикалықжәнс шіеуметтік қуқықтар.
Бірінші топха: омір сүру қүқығы; соз, сснім бостанды-гы жонс оларды еркін білдіру қүқығы; ақпарат алу жонс оны тарату қүқыгы; ар-ождан бостандыгы кепілдігі; крныс тандау, республикадан кету нсмссс қайтып кслу күқығы жатады.
Саяси бостандықтар мен қүқьщтар тобына: мсмлскст-160
гіх істерге араласу қүқығы; бейбіт шерулер, пикеттер мен дсмонстрациялар бостандығының кепілдігі; қоғамдық бірлсстіхтср құру күқығы; мемлекеттік қызмет ету күқығы жатады.
Экономикалық және әлеуметтік күқықтарга жаңа сипат берілді. Бүл топқа мсншік иссі болу; еңбек шартының еркіндігінс кепілдік бсрстін еңбек сту күқыгы; ереуіл жасау; тынығу; түрғын үй алу; денсаулық сақтау; мсмлекеттік оқу орьшдарында тегін білім алу; қартайғанда, ауырғанда еңбскке жарамсыз болғанда өлсуметтік қамсыздандырылу; қолайлы табиги ортада түру қүкықтары; шығармашылық бостандык кепідцігі жатады.
Сонымсн Конституция күқықтары мен бостандықтар-дың үлкен тобын жариялап, оларға кепілдіх берді, әрі оларды сот жолымен қорғауды камтамасыз студі шешгі.
Негізгі Занда жарияланган қүқьіқтар мен бостандықтар адам күқықгары туралы хальгкаралык қүжаттарға толык, сай келеді.
Азаматгы кемсітушіліктің кез-келген түріне тиым салынады.
Конституция азаматтың қүқығы мен бостандығының оньщ міндеттерінен бөліп кдрауға болмайтъшдыгьша срекше көңіл белген.
"Қоғам, оның қүрылыс негіздері" деп аталатьш екінші белім "Меншік жэне кәсшкерлік", "Отбасы", "Қоғамдық бірлестіктер" агты үш тараудан түрады. Осылардың әркай-сысына қыскаша тоқгалып отелік.
Ата Занда мсншік түрлерілің сан-алуандығы бекітілген. Мемлекет меншіктің барлық түрлерінің және субъектілері-нің заң алдында теңдігін қамтамасыз етеді. Меншіктің түрлерінін сан-алуандығы жарияланғанымен, Конституцияда оның тек екі түрінің — жеке меншіктің және мемлскет мсншігінің аты аталады.
18-бапта "Республика азаматьшьщ меншік иесі болуга күқысы бар" делінгсн. Бүл бапта Нсгізгі Заңның басты идсяларының бірі көрініс тагтіоін. Жске меншік иесі адам, азамат болатындыты Конституция жолъгмен бскітілтен. Оны қорғаудьщ кепілдігі дс кдрастырылды.
46-бапта "Жер оның қойнауы, су, осімдіктср мен жануар-лар дүниесі, баска да табиги байлық тек мемлексттік мешпікте болады" деп керсетілгсн. Жсрге жеке меншік туралы кағида Ата Занда жоқ. Сондықтан жср сатылмайды.
Негізгі Заң тек жеке меншікке ерекше мәртебе берген. Оны қорғауға арнайы 47-бап арналған. Мұнда жеке меншікке қол сұғуға болмайды.
Ата Заң жеке кәсіпкерлікті де қамқорга алған. Оның еркіндігіне кспілдік беріледі. Қорғау мен қолдау қамта-масыз етіледі.
Сондай-ақ конституцияда заңды бәсекелестікті шек-тсугс немесе жоюға, негізсіз артықшылык алуға, түтьшушы-лардъщ мүдделеріне нұқсан келтіругс бағытталған монополмс-тік жонс озге де ксз келген қызметкс жол бсрілмсйді. Бүл ережеде нарықтьгқкатынастарды кеңінен дамытуға арналган.
Осы "Меншік және кәсіпкерлік туралы" тараудың мөні зор. Ең бастысы жекеменшік зандастырылды, оның мәртебссі көтерілді.
Нарықтық қатынастар тсрен, белең алган ксзендс Ата Заңньщ осы талаптарьшың маңызы ұлкен болды.
Қоғамдық бірлестіктердің қүқықтары мен заңды мүдде-лерін сақтауға мсмлекет кепілдік береді.
Мемлекет псн қоғамдық бірлестіктердің қызметі бір-бірінен белінген. Мемлекет қоғамдық бірлестіктердің жұмыстарьша заңсыз араласа алмайды.
Саяси мақсат көздейтін бірлестіктердің негізгілері саяси партиялар. Ата Завда олардың қызмет аумағы былай анық-талған: "Партиялар азаматтардың саяси ерік-жігерін қалыптастыруға және оны білдіруіне жәрдемдеседі". Баскә мемлекеттердің саяси партияларының жоне діни негіз-дегі саяси партиялардың біздің елімізде қызмет етуіне жол бсрілмейді.
Қоғамдық бірлестіктердің ауқымды тобы діни бірлестік-тер. Олар мемлекеттен бөлінген әрі діни насихат псн атеизм-нің ешкайсысына артықшылық берілмейді. Оларға мемлскст тең кэрайды.
Кез-келген қоғамдық бірлсстік бслгілі мемлекеттік органдарда тіркелген соң ғана қызметке кірісе алады.
Ата Заңцағы ең ірі және өзекті болім "Мсмлекет, онъщ органдары және институттары" мсмлексттік билікті болу мсн біріктіруге арналады. Болім "Жаллы ережс", "Жоғарғы Кеңес", "Президенг', "Министрлер кабинсті", "Мемлскелің аймақтық уйымдастырылуы және жергілікті баскдру", "Сот", "Прокуратура", "К^ржы", "Қорганыс және кауіпсіздік" деген тараулардан тұрады.
Мемлскеттік билік біртүтас. Заң шыгарушы, атқарушы және сот биліктері мемлскеттік биліктің үш тармағы больш табылады.
Билікті дсрбес тармақтарға болу терең демократияға негіздслген. Жоғаргы Кеңссті дс, Прсзидснтті дс халық тікелсй сайлап қояды.Ал жоғарғы сот органдары болса Жогаргы Ксңсстс Прсзіщснттің тікелсй араласуьшсн сайданады.
Бүрынғы конституцияларда Жоғаргы Кеңсс мемлексттік биліктің жалгыз жогарғы органы болып табылатын жонс рсспублиханьщ ішкі-сыртқы саясатьшың барльгк мәселелерін шсше алатьш. Бірақ бүл шешімдерді ол тск Компартияньщ басшылығы, нүскауы нсмесс келісімі арқылы гана шеше алатын. Мүның озі оның қызмстінің шектсулі болганын корсетеді.
Жаңа Конституцияда Жогарғы Ксңсстің сртаты озгерді. Ол бірдсн-бір заң шыгарушы жоне ең жогарғы окілді орган болып табылады. Бірақ бүрынгыдай мсмлскеттік биліктің жалғыз жогарғы органы емсс, биліктің бір тармагы ғана.
Ата Заңда Жоғарғы Ксңеске кептегсн өкілдіктер берілтсн. Оның қызметінің нсгізгі бағыттары 12-тарауда корсетіл-ген. Жоғарғы Кеңсс кәсілтік парламент ретінде түрақты қьізмет етсді, сондықган оның дспутаттары баска жерде қызмет істей алмайды, баска окіпді органға депутат та бола алмайды, Конституция Жоғаргы Кеңес депутатының бсделін арттырып, әр депутатты бүкіл республика халқьшың өкілі деп жария-лады.
Түрақгы парламснт бес жылға сайланады. Жоғарғы Кеңес томенгі окілді оргаидарға тікелей басшылықжасамайды. Өкілді биліктің жоғарыдан томенге дейінгі біртүтас жүйесі карастырылмаған, олардьщ әркайсысы өз алдына дербес.
Жоғаргы Кеңестің 21 пункттен түратьш окілеттігі 64-бапта жазылган. Жоғаргы Ксңес Конституцияны кзбылдайды, оған өзгерістер енгізеді. Заңдар мсн баскм шсшімдср қабылдап олардың орындалуын қадағалайды. Республика шекарасыньщ озгеруі, әкімшілік-терригориялық боліктсііді белгілеу тәртібі, бюджет және оның орындалуы, кііржы жүйссі, мемлсксттіх засм мәсслслсрі Жоғаргы Кеңсстс шсшіледі.
Жоғарғы Кеңсс Президенттің үеынуымен рсспублика Прсмьер-Министрін, оньщ орьтбасарларын, сыртқы және ішкі, қорғаныс, қаржы министрлсрін, үлттык қауіпсіздік комитетінің төрағасьш, дипломатиялык окілдікте]? басшы- тағайъшдауға келісім береді.
Жоғаргы Ксңес Бас прокурорды, Үлгтық банктің төрага-сын, мемлекеттік наградаларды тағайындайды, конституция-лық сотты сайлайды, жоғары дипломатмялык дәрежслср мсн оскери атактарды белгілейді.
Жоғарғы Кеңес халықаралық шарттарды бскітсді жонс күшін жояды, Презвденттің тотснше жағдай енгізу туралы жарлығын бекітеді, соғыс жонс бітім мәселелерш шешсді. Осы тарауда Жоғарғы Кеңсстің басқа да окілеттіктсрі корсстілген.
Жогаргы Кеңсстс зандар үсьшу қүқыгы Жоғаргы Ксңсс дспутаггарына, Прсзидснтке, Министрлср кабинетінс, Жогарғы сотка, Жоғарғы Торелік сотка бсрілген.
Жогарғы Кеңестен озгеше Президентке жоғарыдан то-мснге дейінгі аткарушы органдар түгеддей багынады, ессп бсреді. Конституция бойынша Прсзидент мсмлекеттің басшысы жәнс аткарушы екімст билігінін. біртұтас жүйссін басқарушы, Қарулы Күштердін, бас қолбасшысы болып табылады. Президент республика азаматтарьшьщ куқыктары мен бостандықтарьш, конституция мен зандарды сақтаудьщ кепілі болып есептеледі. Ол 5 жылга сайланады. Екі мерзім-нен артықкд Президенттікке сайлануға болмайды.
17 пункттен түратын Презвденттің окілеттіктері 78-бапта корсетілген. Республика Президснті: мемлекеттің егемен-дігін, Конституциялық қүрылысты қорғау, елдің кауіпсіз-дігін, түтастығын, азаматтардың қүқықтары мен бостан-дықтарын қамтамасыз ету жолында шаралар қолданады; Завдарға қол қояды; Жоғарғы Кеңестщ келісімімен Премьер-Министрді, оньщ орьшбасарларьш, сыртқы істер, корғаныс, каржы, ішкі істер министрлерін, Үлттык, кауіпсіздік комитеті-нің торағасын, дишіоматиялық өкілдіктер басшыларын тағайындайды; Министрлер кабинетіне жалпы басшылыкты жүзеге асырады; комитеттер мен ведомстваларды күрады және тарагады.
Прсзидент қауіпсіздік Ксңесін, тағы басқа кеңесші-ақылдастық алкалалар қүрады, мемлскеттік багдарлама-ларды бекітсді, валютаны қолдану тортібін белгілейді, халықаралық қатынастарда рсспубликаньщ окілі болады, Жоғаргы Ксңсспсн ақылдасып рефсрендум туралы шешім клбылдайды, заңға сай уақытша шара ретінде тотснше жағдай снгізе алады.
Президснт Қазақстан халкына, Жогарғы Кеңеске үндеу жолдаіады, Жоғарғы Ксңеске жыл саііын слдегі жағдай туралы баяндама жолдайды, Қарулы Күштсрдің бас қолбасшысы ретінде мемлекеттің қорғаныс кабілетін күшейту жольшда шаралар кябылдайды.
Мемлекеттік наградалармен марапаттау, жоғаргы дипло-матиялық атақтарды, әскери, арнайы жәнс қүрмстті дорежс-лер бсру дс Президенткс тиссілі окілсттіктер.
Президент тс, Жогарғы Ксңсс те отс ауқымды мсмле-кеттік биліктерге ис. Олардьпң екілсттіктсрі ксй жагдайда кайталанып, бірін-бірі толықтандырьт отырады. Біршама аса маңызды мсмлексттік мосслелер екеуіне дс ортақ болъш келеді.
Окімет билігін тармақгарға болу бір жүйснің органдарында қызмст істейтін адамдардың екінші жүйснің органдарына кірмсуі арқьшы да жүзсге асады.
Вице-президент Президснтпен біргс сайланады жоне Прези-денттің уәкілдік беруімен оның жскелеген міндстін аткарады.
Егер Жоғаргы Кеңсс дспутаттарьшьщ жалпы санының кемінде үштен екі болігі Президенттің оз еркімен орнъшан түсуін жақтап дауыс берсс, ол кабыдданды деп есептеледі.
Президенттің өкілеттіктері оған басқа мемлекеттік органдардьщ кдндайьшан болсада басьш биліктер берілгенін корсетеді.
Сот билігі Конституциялық Сотка, Жоғарғы Сотка, Жоғарғы Төрелік сотка және заң бойъшша қүралатын томенхі соттарға тиесілі.
Конституциялық сот Кдзақстан Республикасы Консти-туциясьш қоргау жөніндегі сот билігшің жоғарғы органы болып табылады.
Жоғаргы Сот, Жоғаргы Торслік сот өз күзіретіндегі мосе-лслер бойынша сот билігінің жоғаргы органдары болып табы-лады жәнс төмснгі соттарга сот қадағалауьш жүзегс асырады.
Судьялардың өкілсгтік Mep3LMi он жыл болып бекітілген, олар тоуелсіз тек Конституция мен зандарға бағынады. Сот-тың қызмстіне сшкім араласа алмайды жонс оған қысым да жасай алмайды.
Сот билігі баска биліктсрдсн болінгсндіктен судья саяси мақсат коздсйтін қоғамдык. бірлсстіккс мүшс, косігткср бола алмайды, аткару органдарында да қызмет істей алмайды.
Бү|іынғы қогамда Констигуциялықсот болмаған. Ол Конс-титуцияны қорғайды жоне оның үстемдігін камтамасыз етеді, зандар мсн озгс де қүжаттардьщ Ата Заңға сойкес-тігі туралы талаптарды кдрастьц)ады. Конститущииіық Сот
Конститущшга сай емес деп тапкдн кез келген заңнъщ және оган негізделіп жасалган баска да кұжаттардың кұші жойылады. Тек Президент пен Жогарғы Кеңес Торагасы Констнтушіялык соттьщ кдулысына кдрсылық енгізген реттс Конституциялык. соттың кдулысы тоқтатылады және бұл кярсылық қаулы кабылданған кездсн бастап он күн ішіндс жасалуы тиіс.
Конституцияны озгсрту мсн толыхтырулар қиьшдатылган. Өзгерту мсн толықтыруларды Жоғаргы Ксңсс дспутаттарыньщ жалпы санынъщ ксміндс үштсн екі даусымсн ғана енгізугс болады.
Конституциялық күрылыс нсгіздсрін озгсрту бұдан да қиындатылған. Оған тұзстулер енгізу Жоғарғы Ксңссте депутаттардьщ жалпы саньшьщ кеміндс торттсн ұш даусы-мен енгізілсді.
1993 жылгы Қазақстан Республикасьгнъщ Конституциясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы Негізгі Заң болды. Ол үлкен тарихи, саяси-қүкдлқтық роль атқарды. Дегенмен Конститущшны Кеңес доуірінде сайланған Жогарғы Кеңсстід кдбылдауы оз таңбасын калдырды. Үзамай ол к^йшылықтар осіп, жаңа Конститугшя кдбылдауға негіз бодды.
Дата добавления: 2014-12-19; просмотров: 92 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |