Читайте также:
|
Бүгінгі күні шетел тіл білімінде әлеуметтік лингвистиканың негізгі зерттеу нысандары ретінде гиперлект пен акролект ұғымдары танылып отыр. Гиперлект – жоғарғы әлеуметтік тап өкілдеріне тән ең құзіретті, консервативті тілдік қолданыс. Ал акролект – жалпыхалықтық қолданыстағы, стандартты, тілдік нормаға сай тіл. Ал сөйленімнің әлеуметтік сипатын танытатын ұғымдар деп базилект пен мезолект терминдерін атауға болады. Базилект – білім деңгейі жоғары, тәжірибесі мол егде адамдардың тілдік қоры, сөйленім қоры. Ал мезолект – бұл гиперлект пен базилект арасындағы БАҚ көмегімен дамып, толықтырылып отыратын аралық тілдік қор. Аталмыш тілдік қордың әлеуметтік деңгейі үнемі өз мәртебесін сақтап тұра бермейді. Олар қоғам өзгерген сайын, дамыған сайын, кеңейіп немесе тарылып, бірінен біріне ауысып отырады. Ал әрбір адам өзінің тілдік қорының әлеуметтік деңгейін сақтап отыру үшін қоғамдық даму легінен қалмай, қатар дамып отыруы тиіс. Бір мемлекеттің тіл тұтынушыларының тілдік қор деңгейі әртүрлі болатыны заңды құбылыс. Дегенмен де мемлекеттің ішкі инфрақұрылымы, саяси-экономикалық даму бағыты, мәдени болмысы адамдардың танымына, біліміне едәуір ықпал етеді, демек, тілінің әлеуметтік мәртебесіне де әсерін тигізеді. Мәселен, қазіргі таңда «қазақ тілінің ғылыми мәртебесі осал, ғылым тілі ретінде өзін кеңінен таныта алмай жүр» деген алып-қашпа әңгімелер болып жатқаны рас. Бірақ бұл қазақ тілінде базилект жоқ деген сөз емес. Қазақ тілінің ғылыми аппараты ғылыми ұғымды өз дәрежесінде, еркін жеткізуге қабілетті. Дегенмен, негізі қалыптасқан ғылыми тілді одан әрі дамытудың жолдары мен әдістемесі жетіңкіремей тұрған сияқты.
Біздің ойымызша қазақ тіл білімі үшін әлеуметтік лингвистика мына мәселелерді негізгі нысан етіп алып, оны тереңінен қарастыруды алға қою керек. Біріншіден, кәсіп пен білім шеңберінде қалыптасып дамитын тілдерді, яғни саясат тілін, экономика тілін, ғылым тілін арнайы қарастыру керек. Екіншіден, халықтың өмір сүріп отырған әлеуметтік ортасында дамитын тілдерді, яғни қала тілі мен ауыл тілін, олардың бір біріне ықпалдасуы мен ауысу құбылыстарын жеке қарастыру қажет. Үшіншіден, қызмет көрсету жағдаятында, қарым-қатынас кезінде дамитын институционалды дискурс тілін, яғни мұғалім мен шәкірт қатынасындағы тілді, дәрігер мен науқас қатынасындағы тілді, сатушы мен сатып алу қатынасындағы тілді, т.б әлеуметтік лингвистиканы жеке зерттеу нысаны ретінде қарастыру керек.
Орыс тіл білімінде саясат тілін арнайы зерттейтін «лингвополитология» бағыты қалыптасты. Оған тіл мен саясаттың өзара ықпалдасуы, тілдің саяси қызметтерді атқару жағдаяттары басты себеп болды. Ал қазіргі күні қазақ тіл білімінің лингвосаяси сипаты мемлекеттік тілдің құзіреті мен мәртебесін қалпына келтіру, «бір мемлекеттің ресми тілі бір ғана тіл болу керек» деген қағиданы енгізу, тіл саясатының орындалу деңгейін арттыру, билингвизмді жойып, ұлттық монолингвизмді орнату сияқты мәселелерге ұласқан.
Орыс тіл білімінде мемлекетішілік тілдік қатынастардың өзара ықпалы билингвизм, монолингвизм, мультилингвизм ұғымдары аясында қарастырылып жүр. Кез келген ұлт тілінде немесе белгілі бір мемлекет тілінде бұндай құбылыстар болатыны табиғи заңдылық деп түсіндіріледі. Себебі, мемлекет, ұлт болғандықтан өзге елмен, ұлтпен қарым-қатынаста болып араласады, тәжірибе алмасады, елшілік қатынастар жүргізеді, мәдени құндылықтарын таныту, тану үрдістері жүреді. Сол сияқты екі елдің қарым-қатынасы олардың тіліне де өз ықпалы тигізеді. Негізінен қостілділік деңгейіне жетуге аккультурация (өзге ұлт мәдениетін сіңіру) құбылысы басты себеп болады екен. Билингвизмнің қолданылу деңгейі де әртүрлі дәрежеде болады. Мәселен, кейбір мемлекеттерде билингвизм тек диалект, арго, жаргондық қолданыстар сияқты екінші дәрежелі тілдік қатынастарда ғана көрініс табады да, әдеби, ресми тіл ретіндегі бірінші дәрежелі тілдік қатынаста байқалмайды. Яғни ол мемлекет тұрғындары тек диалектілік, жаргондық, қарапайым қолданыстағы билингвизмді ғана қабылдаған. Ал кейбір мемлекет тілі толығымен қостілді болып саналады, яғни халықты, әлеуметтік ортаға ақпаратты жете жеткізу үшін екі тіл қатар қолданылуы аса талап етіледі.
Мультилингвизмдер көбінесе көп ұлтты мемлекеттерде қалыптасады. Бірақ сол тілдердің қолданысы әртүрлі сипатта көрінеді. Мәселен бір мемлекетте жарыспалы қолданылатын үш-төрт тілдің біреуі ресми тіл ретінде басымдылыққа ие болса, екіншісі оған бағынышты деңгейде қызмет атқарады, бірақ шартты түрде, қарапайым қолданыс шеңберінде ол екі тіл тең дәрежелі мәртебеге ие болады.
Қазақ тіл білімінде тілдің әлеуметтік сипатын, қостілділік мәселесін, социолектінің жиілігі мен статистикасын қарастыру арқылы алғаш әлеуметтік тіл білімінің ұшқынын ұялатқан Б.Хасанов болса, қазақ әлеуметтік тіл білімінің негізгі зерттеу бағытын, нысаны мен әдіс-тәсілдерін нақтылап берген ғалым Э.Д. Сүлейменова мен оның шәкірттері болды. Сүлейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Смағұлова Ж.С., Д.Х. Ақановалардың басқаруымен шыққан, әлеуметтік тіл білімінің 650 ұғымына түсініктеме берілген «Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігінде» әлеуметтік лингвистиканың негізгі ғылыми аппараты, басты бірліктері мен зерттеу нысандары, негізгі бағыттары анықталып, олардың терминдік құрамына лұғаттық түсініктеме берілген және әлеуметтік лингвистиканың негізгі бірлігі - социолектінің мәні ашылып көрсетілген: «Социолект - әлеуметтік диалект, қандай да бір әлеуметтік топқа (сондай-ақ кәсіби топқа, жас мөлшеріне қатысты топтарға), макроәлеуметтік қауымдастыққа, қосалқы мәдениетке тән тілдік ерекшеліктердің жиынтығы. Социолект коммуникацияның дербес, әрі толыққанды жүйесі болып саналмайды, оған тек нақты лексикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктер тән. Социолектіге жаргон, арго, жастар тілі жатады».
Бүгінгі күні қазақ тіл біліміндегі әлеуметтік лингвистиканың жаңаша зерттеу аспектілерін ұсынған ғалым Н.Уәлидің зерттеулерінде тіл бірегейлігінің, ұлт бірегейлігінің, мемлекет бірегейлігінің негізгі идентификаторы тіл болып саналатынын айта отырып, қазақ этномәдениетінің тарихи, әлеуметтік өзгеру сипатына (қоныстанушы әтномәдениет, қуғындалған этномәдениет, эшалондық этномәдениет) талдау жасайды, ұлттың «тамырластық институты» мен толеранттылық қасиетінің сақталу деңгейін сипаттап береді [145]. Сонымен қатар Б.Момынова әлеуметтік тіл білімінің қазіргі зерттелу жай-күйіне тоқтала отырып: «Дүниедегi тiлдердiң бiрiнiң коммуникативтiк рөлi жоғары, ендi бiрiнiкi төмен, әлеуметтiк, құқықтық рангiлерi де әрқилы, қызметтерi де бiр-бiрiне ұқсамайды. Осындай әр түрлi деңгейлi тiлдер арқылы адамзат тiлдiк ғұмыры тоқтаусыз алға жылжиды, “тiлдiк” тiршiлiгiн өткiзедi. Әлеуметтiк тұрғыдан әр түрлi болуына қарай тiлдердiң әлеуметтiк сипаты қалыптасады», - деген тұжырымын айтады [146]. Сондай-ақ ғалым әлеуметтiк лингвистика мәселелерi қоғам мен тұтас ұлтты, ұлттың көзi қарақты зиялы қауымын үнемi қызықтырып, өзiне тартып отыратын тiл мәселелерiне арналған, осындай мәселелердi көтеретiн, көтерiп қана қоймай ғылыми дәрежеде зерттейтiн практикалық маңызы зор сала екенін дәлелдей отырып,коммуникативтiк рангасына қарай дүниежүзiндегi тiлдер - әлем тiлдерi, халықаралық тiлдер, мемлекеттiк тiлдер, аймақтық тiлдер, жергiлiктi тiлдер деп бес түрге бөлінетінін, бұл — тiлдердiң қолданыс аумағына қарай жасалған жiктелiс екенін, қолданысы төмен, тiл иелерiнiң санын саусақпен ғана санарлық тiлдердiң жер бетiнде қалу мүмкiндiгi ұрпақ ауысқан сайын өлі тілдер қатарына енетінін, осының барлығы тілдің әлеуметтiк мәселелеріне жататынын айтады.
Қазақ тіл біліміндегі әлеуметтік лингвистиканың лингвосаяси (тіл саясаты) сипаты мен маңызы тіл білімінің ғана емес, мемлекеттің де өзекті мәселесіне айналып отыр.
Біздің ойымызша қазіргі қазақ тіл білімінің әлеуметтік сипаты мен оның қолданбалы көрсеткіші ғылыми негізде мынадай қайшылықтардың шырмауынан шыға алмай жүрген сияқты. Жалпы қазақ тілінің қоғамдық қарым-қатынас құралы (ауызша, жазбаша) ретіндегі қызметінің нормаға сай орындалуына, әлеуметтік ортадағы болмысына, «тіршілігіне» сараптама жасайтын болсақ, қазақ тілінің «шалалығы», «бұрмалануы», «нәрсіз, тұшынатын әдеби сөйлеудің жетіспеуі», «солғын күйі» сияқты құбылыстары бар екеніне көз жеткіземіз. Қоғам дамып, өркендеген сайын, тілдің әлеуметтік қолданыстағы дәрежесі де өзгере бастайды. Қай мемлекетті алсақ та, «ұлттық тіл», «мемлекеттік тіл» мәселесіне қатысты өзекті ахуалдар туындап жатады. Мәселен, орыс әлеуметтік тіл білімі «дөрекілену», «анайылану», «әдеби нормадан ауыпқып, бұрмалануы» тәрізді мәселелермен күресу, ғылыми негізде зерттеуді алға қойса, қазақ әлеуметтік тіл білімі «халықты мемлекеттік тілде сөйлету» мәселесімен күрес жүргізуде. Ресей халқы тілдің ұлттық және мемлекеттік мәртебесін жоғары көтере отырып, өзге елден келген халықты орыс тілінде сөйлетуге саналы түрде бейімдейді, тіпті халықтың рухани қыспағынан үйренуге мәжбүр болады. Ал қазақ жерінде нақ осындай ұлттық рухани тұтастық негізде саналы түрде талап қою жігерлігі жетіңкіремей отыр. Себебі, қазағымыздың өзінде «ұлттық тіл», «мемлекеттік тіл» деген мәртебені жоғары бағалау сезімі бяу қалыптасуда. Сондықтан мемлекеттік тілдің қоғамдық қарым-қатынастағы шынайы мөлдір қызметін жүзеге асыру, тіл саясатының толыққанды орындалуын қалыпқа келтіру, халықтық жаппай қазақ тілінде сөйлеу дәрежесін өз деңгейіне көтеру сияқты әлеуметтік тіл біліміне қатысты мәселелерді шешудің басты тетігі – халықтың тілдік санасын қалыптастыру, қазақ тілінің рухани ұлттұтастырушылық қызметін етене тереңдету.
Дата добавления: 2014-12-20; просмотров: 336 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |