Читайте также:
|
Рынокта төлем жүйелерінің көптеген түрлері қызмет көрсетеді. Солардың ішіндегі ең кең тарағандарын атап шығайық. Олар: Орталық банкінің жүйесі, Cheeps және Free Wine жүйелері, SWIFT жүйесі, Visa және Europay жүйелері, жинақ картасы, Union-card, Western Union, Money Gran, Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер қабылдайтын жүйелері, Webmoney, PayCash, Gyber Plat, Assist жүйелері.
Төлем жүйелері қолданысы жағынан банкаралық, карталық, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша болып бөлінеді. Мұнда қорытушы фактор болмағандықтан, мұндай бөліністің түрлерін сараптай алмаймыз. Бірінші жүйе – төлем жүйелерінің бір субъектісімен анықталса, екінші – төлеуші акцептісін жеңілдету арқылы, үшіншісі – технология арқылы, төртінші - ақшаның материалдық тұтыну формасы арқылы анықталады. Жалпы алғанда, бір фактор бойынша бір ғана топтастыру жасау төлем жүйелерінің көп түрлілігі мен күрделілігін бере алмайды. Әдетте, төлем жүйелері төмендегідей болып сипатталады: көтерме, бөлшек, жалпы, клирингілік, күнбе-күн, рейстік, оn-line режиміндегі, кредиттік және дебеттік аударма.
Федералдық қор жүйесінің статистикасы бойынша 1000 доллар төлемнің 5% -ын ғана құрайды, ал осы төлемдердің құны барлық төлем айналымының 88 % -ын құрайды.
Ұлттық банк пен Халықаралық есеп айырысу банкінің ресми құжаттарында көтерме және бөлшек төлем жүйесінің анықтамасы болмайды. Ұлттық орталық, ірі отандық және халықаралық банкілердің банкаралық есеп айырысу жүйелері көтерме жүйе болып есептеледі. Ал пластикалық карта, есепшот ашпай ақша аудару, электронды ақша негізінде құрылған жүйе – бөлшек жүйеге жатады. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық – соманы тиімді төлеу факторы. Ұсақ төлемдерге қарағанда ірі төлемдерде жүйенің барлық амал-тәсілдерінің нақты әрі қатесіз болғаны өте маңызды. Сонымен бірге, клиенттер қауіпсіздікпен қамтамасыз етудің жылдам түріне қызығушылық танытады. Жүйенің жоғарғы талаптары үлкен тарифтер мен шағындарды анықтайтын болғандықтан, клиенттердің түсінігі бойынша тек ірі төлемдерді жүргізу тиімді болып көрінеді.
Келісім жасаушылар төлемді жүргізуге кепілдік алып, оның басталуын күтпей-ақ қойса болады. Бөлшек жүйелер банкаралық есеп айырысуды көтерме жүйе арқылы жүзеге асырады, бұл оның бөлшек жүйеге тәуелді екенін көрсетеді. Бөлшек жүйелер өзіндік зерттеу жүргізбейді және клиенттердің төлем жүргізуін жылдамдатады. Олар шығынды аз жұмсап, клиенттерден делдалдық қызметі үшін аз мөлшерде комиссия ұстайды. Көтерме төлем жүйесін тек орталық банкілер қалыптастырып, өздері бақылайды, яғгни мемлекеттік заңдарға сүйеніп реттейді. Себебі банкаралық есеп айырысудағы ақаулықтар елдің экономикасына соққы болып тиіп, оның экономикалық қауіпсіздігін бұзуы мүмкін. Көтерме төлем жүйелері тек кейбір жағдайда, мысалы, SWIFT және Target жүйелерін қолданған жағдайда ғана ұлттық шекарадан аса алады. Германиядан басқа көптеген елдерде тек бір ғана көтерме төлем жүйесі қалыптасқан. Мысалы, Германияда оның саны – екеу ал АҚШ-та – үшеу. Сондықтан бұл елдердің жүйелері бір-бірімен бәсеке жасамайды.
Бөлшек төлем жүйесі экономикасы дамыған елдердің бәрінде қалыптасқан. Оларды заң реттеп, мемлекет бақылайды, негізінен олар жеке меншіктегі ұйымдар болып табылады. Мұндай жүйелер сан алуан рыноктық салаларда болатын, өмірдің түрлі кезеңдеріндегі әр түрлі технологиялық дәуірлерге жатады. Экономикалық маңыздылығы жағынан тек бірінші ірі төлем жүйелерін, соның ішінде карталық жүйені ұлттық көтерме төлем жүйелерімен салыстыруға болады. Глоссарий банкінде клиринг негізіндегі жүйелік төлемдер қатысушылар арасындағы төлемдерді өзара есептеу мен банкаралық аударма арқылы жүзеге асады. Нақты мерзімдегі жалпы есеп айырысу жүйесінің (НМЕЖ) жалпы есеп айырысу жүйесі төлем жүйесіндегідей анықталады. Онда зерттеу мен есеп айырысу ешқандай шығынсыз, қазіргі уақыт режимінде және бірінен кейін бірі жүзеге асады.
Жалпы есеп айырысу АҚШ-тың Федералдық резервтік жүйесі, Германияның Бундес банкі мен Украинаның Ұлттық банкі сияқты Ұлттық көтерме төлем жүйелеріне тән. SWIFT банкаралық коммуникация жүйесі жалпылама негізде төлем құжаттарын жүзеге асырады. Ресейдің ірі банкілерінің ішкі банкілік есеп айырысуы да жалпы негізде құрылған.
Ақша аударудың клирингілік әдісі бұрынғы буын өкілдерінің бөлшек және көтерме жүйесіне тән. Клирингтің негізінде карталық жүйе мен есепшот ашпай, жедел ақша аудару жүйесінде банкаралық есеп айырысу іске асады. Ол әсіресе көп рейстік жүйе мен Қазақстанның Аймақаралық банкісінен орын алған. Көтерме жүйеде төлемді нақты әрі жедел жүргізу үшін әрбір төлемді жеке жүргізуге қажет реквизиттері бар корреспонденттік шоттар бойынша көшірмені қолдану қажет.
Клирингілік жүйеде бөлшек төлемдерді жүргізу клиенттердің есебі бойынша жүргізіледі. Банкілер арасында есеп айырысу тек бір төлем жүйесі арқылы жүзеге асады, әдетте ол күніне бір рет кіретңн және шығатын төлем сальдосы түрінде кездеседі. Банкаралық төлем клиент төлемдері тізілімінің алмасуы процесінде талқыланады. Төлемдерді жинақтаудың клирингілік тиімділігіне бірыңғай есеп айырысу орталығы мен уақыт қажет. Төлемдердің жинақталуына неғұрлым жоғары болса, әрбір банк үшін кіріс төлемдері шығыс төлемдеріне тең болады және осы төлемді аяқтау үшін шамалы қаржы қажет.
Жалпы негіздегі төлемдер әдетте, жеке төлем нұсқауын алғаннан кейін жүргізіледі.. Клирингке қарағанда жалпы есептерде төленбеген төлем тез байқалады және бұған қатысушылардың барабар іс-шараларды қолдануға көп уақыты болады. Сол себепті оған төлемеушілік мультипликаторы енгізілмейді және клирингке қарағанда жалпы төлемдер аз дәрежеде жүйелік тәуекелге барады. Әрбір клиенттің төлемін жеке жүргізу электронды технологияларды енгізгенге дейін өте қымбат болды. Клиенттердің төлемін жиынтық түрде өткізудің салдарынан клирингілік жүйелер есеп айырысу жүйелерінен үнемдеу жасайды, сондықтан да олардың шығыны аз болады. 1990 жылдың ортасына таман енгізілген электронды технологиялар қолмен өңдеу мен қағаз құжат айналымын толықтай жойды. Жалпы жүйе өздерінің шығындарын клиринг жүйесінің дәрежесіне дейін азайта алады.
Бірнеше төлем жүйелері төлемдерін нақты бір мерзімде (on-line), есеп айырысудың көп рейсті жүйесінде, күнбе-күн немесе бірнеше сағаттардың ішінде жүргізеді. Глоссарий банкінің халықаралық есебінде төлемді жүргізудің мерзімі анықталған. Мерзім бойынша төлемді жүргізу, төлем тапсырысын зерттегеннен кейін емес. Сол төлем алынған сәттен бастап жүргізіледі. Күнбе-күн есеп айырысу дегеніміз – төлемді есептеу үшін қабылданған есептердің аяқталуы. Төлемді жүргізу мерзімі деген ұғымның мағынасы кең, ол төлеушінің төлем құжаттарын берген күннен төлеушіге жүргізілген төлем есебінің көшірмесі берілгенге дейінгі уақытты қамтиды. Ал бір жақты мағынада – клиенттермен өзара байланыстарды есептемегенде, банк төлемдерін жүргізуге жұмсалған уақыт. Төлеушінің немесе алушының бухгалтерлік есебінде көрініс беретін төлем құжатының қалыптасуына жұмсалған уақыт, әдетте, төлем жүйелерінің мерзімінен тыс қалады. Кейбір банкілер жоғары дәрежеде автоматтандырылған жүйе мен бағдарламалық техникалық құралдарды қолдана отырып, банкінің ішкі төлемдерін жүргізеді. Банкоматтағы ақша алынған жағдайда ол бірден банкілік карта иесінің есебінен көрініс табады. Егер төлеуші мен алушыға бір банк қызмет етсе, онда банк қызметкерлері төлем тапсырысы орындалып жатқанда төлеушінің есебінен алушының есебіне дейін ұзын сызық жүргізеді.
Жүйеге қатысушылар арқылы төлемді жүргізу жылдамдығы тек банкілік жүйелердің дәрежесімен ғана емес, сонымен бірге байланыс каналдарының өткізгіштік тәсілімен және компьютерлік жедел жұмыс істеймен шектеледі. Мәселен, SWIFT жүйесі өзінің дамыған технологиясына қарамастан төлемдерді 30 минуттың ішінде жүргізуге кепілдік береді: әр түрлі аймақтағы банкілердің арасында төлем 10 минут ішінде жүреді, қатысушы-банкінің төлемдер жүргізуіне де осындай уақыт қажет.
Ресей банкінің көп рейстік жүйесінде бір күнде төлем жүйесінің 5 сеансы жүргізіледі. Егер клиенттер бір аймақтың банк ісіне жатса, онда төлем бір күнде төрт кәсіпорынның шаруашылық байланысы арқылы өтеді. Ресей банкінің көп рейстік жүйесі төлем технологияларының даму кезеңдері болып табылады. Күнбе-күн төлемдер 1990 жылдың басында құрылған аймақ-аралық және халықаралық төлем жүйесі арқылы жүргізіледі. Бірнеше күн төлем жүргізу кәсіпорындарға тән емес және олар тәжірибе жүзінде сақталмаған. Көтерме жүйеге қарағанда бөлшек жүйеде төлемдерді жүргізудің жылдамдығы төмен. Карталық төлем жүйесі қазіргі кезде авторландыруды жүргізуде, ал төлемнің өзі бірнеше күннің аралығында төлеуші мен алушының есебі арқылы жүзеге асады. Күнбе-күн төлемдерді банк есебінің өтімділігімен басқару оңай, сондықтан төлемдердің тобы клирингілік негізде өзіне қарсы кірістердің есебінде олардың өтуін қамтамасыз етеді. Нақты уақыт аралығында есеп айырысуда корреспонденттік есепшот алмасып, өтімділік арқылы банкаралық тәсілдер күрделене түседі. Күнбе-күн жүргізілетін есеп айырысулар банк шотындағы тұрақты қалдықтардың қалуын және сол қалдықтарды кредитке тарату арқылы ақша табудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Нақты уақыт аралығында есеп айырысуға көшкенде, тұрақты қалдықтар мен кредиттеудің табысы төмендейді. Глоссарий банкінің халықаралық есебі кредиттік және дебеттік ақша аударуға төмендегідей анықтама береді. Кредиттік ақшаны аударуда төлем нұсқаулары төлеуші бекіткен жағдайда жүзеге асатын болса, ал нұсқауда төлеушінің есебінен бенефициардың есебіне қаржыны қалай аударудың жолдары беріледі. Дебеттік ақша аударуда дебеттік аударудың құралдары төлеуші бекіткеннен кейін, бенефициардың қаржылық институтына бағытталады., нәтижесінде соңғысының есебі дебеттеледі. Кредиттік және дебеттік ақша аударулардың арасындағы айырмашылық – төлеуші төлем нұсқасымен бірге банкіге барып төлем жүргізеді.
Төлемді жүргізу нұсқасы барлық қағидаларға сәйкес оны жүргізу тәсіліне тәуелсіз орындалады. Төлемге қатысушылар берілген нұсқауды орындаудың алдында, өз шотында қажетті соманың бар екеніне көзін жеткізеді. Содан кейін төлем құжатына төлеушінің акцептін айқындап жазады. Алғашқыда, ақша төлеушінің шоты мен төлемші-банкінің корреспонденттік есепшотынан алынып, содан кейін алушы мен алушы-банкінің есепшотына аударылады. Кредиттік ақша аударуда төлеушінің акцепті бар төлем құжаттары төлемші-банкіге келіп түседі және сонда сақталады. Көп жағдайда көтерме жүйеде кредиттік аударулар қолданылады. Үнемі болатын негізсіз көшірулер (әсіресе, ірі сомалар) орасан зор банкротқа әкеп соғады. Көтерме жүйеде төлем талаптарының аккредитиві мен инкассосы негізіндегі дебеттік аударулар жіберіледі. Алайда төлемнің бұл формалары төлемнің 5 %-ын ғана құрайды, төлем құжаттары кез келген жағдайда төлемші-банкіге түсіп, сонда сақталады. Алушы төлем құжатын өзі жасап, төлеушіге акцептілейді және сол қалпында оны банкіге береді. Сондықтан дебеттік аударудың кепілдігі мықты. Ақша алушыға жасалатын қолайлы жағдай туралы айтпаса да болады, сол себепті барлық ауыртпашылық төлеушіге емес алушыға түседі. Кредиттікке қарағанда дебеттік аударудағы іс-шаралар күрделірек. Себебі төлеуші төлемді алушыға қолайлы жағдай жасап, төлем құжатының жедел жасалуын қамтамсыз етуі қажет.
Карталық жүйелердегі төлешілер негізінен – халық, ал алушылар – сауда мекемелері болып табылады. Сатып алу үшін төлемді рәсімдеген кезде, дүкеннің дұрысқызмет етуіне сатып алушы күмән тудырмауы керек. Сондықтан, дүкен сатып алушыдан тек төлемнің талаптарын ғана қабылдайды, сонымен бірге қатысушы банкілердің өзіне де талап қояды. Банк үшін мыңдаған адамдардың төлем нұсқауларын орындағаннан гөрі, жүздеген дүкендердің төлем талабын орындаған артық. Төлемдерді зерттеуге қажет техникалық құралдарды адамдарға таратқаннан гөрі, дүкендерге орнатқан арзанырақ.
Карталық жүйедегі дебеттік аудару кезінде төлеушінің акцепті бар төлем құжатының нұсқасы алушы-банкіде қалады. Төлемші-банк төлем жүйесінің талаптарын негізге ала отырып, өз клиентінің есепшотындағы ақшаны есептеп шығарады. Егер төлеуші өз тарапынан бұл есеппен келіспейтіндігін білдірсе, онда бұл жағдайды реттеу ұзақ уақытқа созылатын болады.
Клиенттер төлем шығындарын азайтуды талап ете алады: төлем жүргізуді біршама жылдамдату, тәуекелді төмендету. Төлем шығындарының азаюы төмендегідей төлем жүйелерінің үндестігін сипаттайды. Көтерме (қауіпсіз), жалпы (жедел төлем мен тәуекелдің төмендігін қамтамасыз етуші), төлемді уақытында төлеу (жедел), дебеттік ақша аудару (ең қарапайым және шығыны аз). Көбінесе, бұл тенденция орталық банкілердің жалпы төлем жүйесінде байқалады. Төлем жүйесі күрделенген механизм, сондықтан ол нақты қағидаларға негізделуі қажет. Төлем жүйелерін жасауға көп көңіл бөлінеді, соған ол міндетті түрде заң шығару мен түрлі төлем жүйелерінде есепке алынады. Халықаралық төлем банкінің төлем және есеп айырысу жүйелерінің комитеті осы қағидаларға баса назар аударады.
Отандық экономистер де осы қағидаларға қатты көңіл бөліп отыр. Алайда, олардың қалыптасуы жағынан айырмашылық өте көп, ол уақыт және зерттеумен түсіндіріледі. 1990 жылдан бастап отандық экономистер қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға қатысты ұстанымдарды өзекті ендіре түсті. Сол кезден бастап төлем жүйелерін ұйымдастыру мен технологиялары, ұстанымдарды қалыптастыруға көмегін тигізген құрылғылар да өзгере бастады.
1.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары
Төлемдер жүйесінің негізгі сипаттамасы мен олардың өзгеру тенденциясы, бәсекелестік қабілетінің оңтайлы дамуы мен тиімділігіне талдау жасау келесі қорытындыларды шығаруға мүмкіндік береді. Көтерме жүйеге орталық және коммерциялық банкілердің төлем жүйелерін жатқызамыз.
Бөлшек төлем жүйелеріне карточка жүйесін, есепшот ашпай ақша аударуды, электронды ақша жүйесін жатқызуға болады. Олардың арасындағы өзгешілік төлемнгің тәуекелі мен ұсталымдарының байланысын анықтағандағы төлемнің тиімді сомасына жинақталады. Клиринг негізіндегі төлем жүйесі төлемдерді есептік сальдо түріндегі корреспонденттік шот бойынша жүргізеді. Ал жалпы төлем жүйесінде төлемді әркім жеке жүзеге асыра алады. Кредиттік аудару дебеттік аударуға қарағанда қарапайымдау әрі өте жылдам, сондай-ақ ол төлем шығындарының аз болуын қаматамысз етеді. Дебеттік аударымдар қабылдаушының үлкен кепіліне қарамастан жеңіліс табады, тіпті жеке тұлғалардың төлем сараланымдары да саудалушы ұйымдардың пайдасына шешіледі.
Осылайша төлем жүйесіндегі әр түрлі сипаттамаларға сын көзбен қарап қолдану тәжірибесі – көтерме жүйенің нақты уақыт пен кредиттік тағы бір рет анықтап береді. Төлем жүйесінің теориясында келесі қағидалар ерекшеленеді: құқықтық, режимдік, мағыналық, тәуекелді азайту, барлық субъектілер жағынан бақылау мен басқару, қауіпсіздік пен сенімділік, төлем жүргізудің жылдамдығын таңдау мүмкіндігі, акцепт, мүліктік жауапкершілік пен қатысу критерийі.
Үш субъект (клиент, қатысушы-банк, орталық банк) қатысатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүйесімен салыстырғанда төлем жүйесінде субъектілер саны өседі. Орталық банк қызметінің бір бөлігін қамтитын есеп айырысу банкі мен жүйе операторы пайда болады. Енді банкаралық есеп айырысу,ға есеп банкі жауап беретін болады. Ережелер мен тәсілдерді қайта қарастыруды, олардың орындалуын қадағалауды, келіспеушіліктерді шешуді, ауттрейд өткізіп, программистердің мамандандырылған компаниясын бағдарламамен қамтамасыз етіді жүйе операторы жүзеге асырады.
Қызметті жаңаша бөлу мамандандыруды күшейтіп, субъектілер арасындағы келіспеушіліктерді жояды, бәсекелестікті жоғарылатып, технолгияның дамуына үлкен әсер береді. Егер бір коммерциялық банкідегі бір оператор мен бірнеше жүйеге қатысушы болса, онда төлем жүйелерінің арасында бәсекелестік туындайтын. Сондықтан программистер арасында бәсекелестік жоғарылайды, себебі әр жүйе мен қатысушыға олар бірнешеуден келеді. Көтерме төлем жүйесінде Орталық банк оператор және есеп айырысу институты ретінде қарастырылады. Бөлшек төлем жүйесінде оператор ретінде мемлкеттік емес банкаралық ассоциациялар түседі. Бірақ Орталық банк қай жағдайда болсмасын төлем жүйесін бір қалыпта келтіруде басты рөл атқарады. Ол ақша құрылымының тұрақтылығы мен ұйымдастырылуын, банк жүйесі қызметінің табыстылығы мен бір қалыптылығын қадағалап отырады. Орталық банкінің осы қызметтері оның төлем жүйесінде алатын орнын анықтайды. Мысалы, Орталық банкінің төлем жүйесі елдің экономикалық қауіпсіздігінің негізгі тірегі болып табылады. Қазақстанның Орталық банкі жергілікті нарықта халықаралық карточка жүйесіне қарағанда, елеулі орын алатын ұлттық карточка жүйесін қадағалайды.
Төлем жүйесіне қатысушылар – көбіне коммерциялық банкілер. Жүйе операторлары қызмет көрсетуді өз бетінше дамытулары керек. Бөлшек төлем жүйелері клиенттерді өздеріне коммерциялық банкілер сияқты тарта алмайды. Оларда төлем қызметтерінің жалпы қамтылымы ыңғайлы емес және клиенттердің талаптарына сай келмейді. Көптеген қатысушы-банкілер клиенттерге қызмет көрсету жағынан бәсекелесе отырып, бірнеше төлем жүйелеріне қатыса алады. Бірнеше оператор төлем жүйесіне қатыса алады. Мұндай жүйені жүзеге асырушы банк ретінде Ресей банкі, Visa және Europay ассоциацияларын келтіруге болады, ал екінші жағынан Ресейдің коммерциялық банкілерін атауға болады.
Электронды ақшалар жүйесінің сәтсіздігі – коммерциялық банкілердің делдалдығының жоқтығы мен консенсустың болмауынан. Банкілік шотқа қол жеткізу мен төлем жүйесінің негізін электронды технология құрайды. Қағаз құжаттар қолдану мен оларды қайта қарауда банкілер төлем жүргізу процесін өз беттерінше анықтайды. Электрондық жүйеде технологияның қиындығы сонда, банкілердің басшылары төлем жүргізу технологиясын құру үшін арнайы мамандандырылған программистерді жалдауға мәжбүр болады. Сондықтан да төлем жүйесінің субъектілері ретінде программистер қатысады, олар қатысушы-банкілер мен есеп айырысу институтының жүйе операторы қызметін атқарады.
Зерттеушілер мен операторлардың қызметін бөлу бәсекелестіктің пайда болуына әкеледі, себебі зерттеушілердің саны көп те, осыған сәйкес олардың қабылдайтын шешімдері де әр түрлі. Төлем жүйесі жалғыз болуы да мүмкін және өзінің монополиялық жағдайына байланысты бәсекелестік күреске қатысып отырмаса дамуға деген стимулы болмауы мүмкін. Сонда бәсекелестік электронды технологияларды жасаушылардың сараланымына айналады.
1.3. Әр түрлі төлем жүйелерін ұйымдастырудың салыстырмалы сипаттамасы
Электронды технологияны белсенді қолдануға қарамастан жүйелердің көбінде төлем нұсқауларын бастапқыда тіркеу қағаздық құжаттармен жүзеге асады. Бұны қалыптасқан дәстүрлер мен зағдар талап етеді. Әзірше қатысушылардың аз бөлігі ғана қарапайым жұмыс пен даудың шешілуі кезінде қағаздан бас тартуға дайын. Қағаздық құжат төлем өткізудің банкаралық тәртібінде,атап айтқанда банкінің корреспонденттік есепшоты бойынша үзінді көшірме немесе клиенттер үшін есеп айырысудың ең соңғы сатысында жүргізілген төлемдердің тізімі басылып жатқанда қолданылады. Мысалы, қағаздық құжат негізінде Ресей банкі жүйесіндегі есепшоттар, карточкалық жүйедегі слиптер, чектер, Western Union және Ресей Жинақ банкінің жүйелер бойынша есепшот ашпай-ақ ақша аударуға арыздар, банкілерде халықаралық есепшоттар бойынша қызмет көрсететін төлемдер жүзеге асуда. Төлемнің қағаздық құжат арқылы жүзеге асқандығы туралы акцепті клиент Ресей банкінің төлем жүйесі арқылы банкомат квитанциясы ретінде алады.
Құжаттарды екі қағаздық құжатпен қатар жүргізу тек тасымалдаушы жүйелерде ғана жүзеге асады. Қағаздық құжаттардың өзгеруі нәтижесінде қайта енгізілген технологияларда ақаулықтар пайда болып, жаңа жұмыс жағдайында психологиялық қолайсыздық туындауы мүмкін. Мұндай қатар жұмыс жүргізу 2000 жылға дейін Ресей банкі арқылы есеп айырысуға тән болды. Қағаз-электронды құжат айналымындағы өтпелі жүйелерде ұсталған біраз шығындар қағаздық құжат өзгерген кезде пайда болған. Қағаз құжат айналымынан электронды айналымға өту белгілі бір капитал салымдары мен қазіргі таңдағы қолданыстағы жүйеден толығымен бас тартуды талап етеді. Қағаз құжат айналымының, әсіресе, оның бастапқы және соңғы сатысында сақталуы консервативті клиенттерге тиімді. Дәстүрлі төлем жүйесіне сұраныс болып, жаңа капитал салымдарын қажет етпесе оларды бұзудың қажеті жоқ. Бірақ алдағы уақытта төлем жүйесі толығымен электронды құжат айналымына көшеді.
Жоғарыда төлеушінің төлем нұсқауы мен акцептісін нақты тіркеуге қажет клиенттердің төлем құжаттары қарастырылды. Банк –клиент қарым-қатынасынан басқа корреспонденттік шот бойынша төлемді жүзеге асырудың банкаралық қатынастары бар. Банкаралық корреспонденттік қатынаста төлемші-банк акцептісі мен нақты нұсқау және соған сәйкес төлем құжаттарының қажеттігі туындайды. Банкаралық төлем құжаттарының ішінде өте кең таралған түрі – Ресей банкі арқылы есеп айырысудың төлемдер тізімі мен банкаралық төлем тапсырмаларын жүзеге асыратын карточкалық төлемдер тізімі. Банкаралық төлем құжаттарын мен корреспондеттік шоттағы көшірмемен шатастыруға болмайды. Банк-клиент қатынасындағыдай төлем құжаты төлем өткізуге негіз болады, ал корреспонденттік шоттағы көшірме – оны өткізудегі есеп беру болып табылады.
Ресей банкі арқылы есеп айырылысу тізімінде барлық клиенттер төлемінің реквизиттері матрица жолдары түрінде, сонымен қатар электронды көмекші – ақпарат құжаттарының реквизиттері көрсетілген. Тізілімнің көз мөлшерін оны қағаздық құжатқа басқан кезде немесе компьютер экранынан көруге болады. Тізілімнің форматы лиенттің төлем тапсырмасына ұқсас. Тізілімнің мазмұны клиентке түсініксіз әрі мәнсіз болып көрінуі мүмкін, ал банк программистеріне қарапайым әрі түсінікті.
Тізілім тек қатысушы-банкінің акцептісі ғана қамтиды. Дәл осы банк клиенттің төлем нұсқауларының орындалуына жүйе алдында жауап береді. Бұл тізілім формасын, оның реквизиттерінің құрамы мен өңдеуін біршама жеңілдетеді. Дәстүрлі жүйелердің көбіне тізілімдер мен корреспондеттік шот есеп көшірмелерін айырбастау тәжірибеленуде. Көшірме көзбен қарап бақылау үшін ыңғайсыз, әрі үлкен болмауы үшін оған әдетте, төлемнің тек қосымша сомасын қояды. Көшірмені нақтылау үшін, оған қосыша ретінде клиенттің есепшоты арқылы төлемді жүзеге асыруға арналған толық құрамды риквизиттер бар төлемдер тізілімі қойылады.
Карточкалық төлем жүйесінде төлемдер осылайша жүзеге асырылады, мұнда тізілім процессингілік компания арқылы өтеді, банк арқылы осы компанияның бұйрығы бойынша бір төлеммен тек есеп айырысудың жалпы сальдосы ғана аударылады. Жеке зерттеу клиринг негізінде дәстүрлі төлем жүйесінде қарастырылады. Мысалы, Ресей банкінің төлем жүйесінде 1990 жылдардың соңына дейін тізілім мен көшірме жеке өңделіп, жеке беріліп келді. Жалпы есеп айырысудың қазіргі замандағы жаңа жүйесінде тізілім мен көшірмені корреспонденттік шот байланыстырады. Мұнда әр төлем жеке-жеке банкіге түскеннен кейін өткізіледі, сондықтан да төлемдер клирингілік жүйедегідей іс-әрекет жүзеге асқан күннің соңына дейін жинақталмайды.
Тізілімді толығымен қалыптастырудың ешқандай мәні жоқ, себебі миніт сайын бұл екі құжатты бөліп тұратындай соншалықты көп төлемдер жиналмайды. Көзбен қарап бақылау үшін де бұл екі құжатты бөлудің қажеті жоқ, себебі жүйе осы бақылау әрекеттерінің барлығын қосқанда толығымен автоматтандырылған. Құжат айналымын көшіруді жою төлемді жүзеге асыруда кететін уақытты қысқартуға және электронды құрылғылардағы ауыртпалықты азайтуға әкеледі. Бұл екі жүйеде төлемші-банкінің тізілімі болашақ көшірменің бейнесі болады. Жүйенің есеп банкі тізілімді өңдеп төлем жүргізгеннен кейін, тізілімге төлемді өткізу туралы белгі қойып, сонымен қатар түскен төлемдерге жаңа жолдар арнайды. Клиент төлемдерінің барлық реквизиттері бірыңғай деректер қорында сақталып, бірыңғай электронды құжат айналымында өңделеді. Корреспонденттік шот бойынша көшірме толық форматты болып табылады, ол клиенттердің есеп шоттары бойынша тез жүргізуге арналған төлемдердің барлық реквизиттерін қамтиды. Клиенттердің әр түрлі төлем құжаттарын саралау нәтижесі дәстүрлі төлем құжаттарын электронды құрылғылар көмегімен іске асыруға мүмкіндік береді.
Банкаралық корреспонденттік қатынастарда берілетін ақпарат көлемі, соның ішінде төлем саны мен әр төлем реквизиті электронды құрылғы арқылы клиенттен алынатын ақпараттан бірнеше есе көп. Банкаралық есеп айырысудағы ақаулар, бұзылулар мен кідірістердің салдары қиындықтарға әкеледі. Банкаралық төлем нұсқаулары автоматты түрде клиенттердің төлем құжаттарының электронды түрі негізінде жүзеге асады. Жоғарыда көрсетілгендей, банкаралық төлем құжатының электронды түрі клиенттерге, тіпті қарапайым банк қызметкерлеріне де түсініксіз болуы мүмкін. Бұл түр клиенттің төлем нұсқауы расталған арнайы электронды құрылғысынан алынған электронды хабарлама сияқты түсініксіз болады. Сондықтан, ыңғайлылық тұрғысынан алғанда, маман емес адам үшін төлем құжатын көзге елестетіп түсіну тұрғысынан алғанда, төлемнің банкаралық тізілімі, мысалы банкомат арқылы қалыптасқан клиенттің төлем нұсқауы сияқты үйреншікті емес электронды форма алады.
Қолма-қол ақшасыз айырысу принципінің бірі – банкілік шоттың міндетті түрде болуы, онда барлық қолма-қол ақшасыз төлемдер мен ақша қалдықтары саналады. Төлем жүйелерінің көбі төлеуші мен алушының банкілік шотының, есеп айырысуға қатысушы екі жақтың банкаралық байланыстырма есепшотының болуын талап етеді. Бірақ кейбір бөлшек төлем жүйелерінде ережеден ауытқушылық кездеседі, көп жағдайда оларда төлеушінің немес алушының есепшоты болмайды. Western Union жедел ақша аудару жүйесі, пошталық аударулар, Ресей Жинақ банкінің коммуналдық төлем жүйесі, электронды қолма-қол ақшаға негізделген алдын ала төленген карталар мен жүйелер клиенттің банкілік есепшотын қажет етпейді.
Western Union жүйесі арқылы ақша аудару «есеп ашпай ақша аудару» деп аталады. Төлеуші ақша аударуға арыз жазып банкіге ақша енгізуі керек (қолма-қол немесе картамен). Ақша аудару үшін жазылған арызда алушының тұрғылықты орны мен сәйкестендірудің ьарлық реквизиттері көрсетіледі. Клиент үшін банк оның өкілі болып табылады. Осылайша көрсетілген жүйе тек қана банкінің корреспонденттік шоттарын тқажет етеді де клиенттердің есепшотын қажет етпейді.
Ұқсас технология бойынша пошталық ақша аудару Ресей поштасы арқылы жүзеге асады. Төлеуші поштада ақша аударуға арыз толтырады да қажетті соманы қолма-қол енгізеді. Төлем құжаты байланыстың пошта каналы бойынша алушының бөлімі не жеткізіледі де, ол жерде оған қолма-қол ақша беріледі. Егер байланыстың нақты бөлімі үшін аударылатын ақша сомасы мен берілетін сома тең болса, онда қолма-қол ақша ешқайда инкассоланбай басқа клиентке беріледі. Пошта кассасын толықтыру немесе артық шыққандарға беру байланыс бөлімінің қарапайым банкілік шотынан жүзеге асады. Ресей поштасы мен Western Union арасындағы тек технологиялық айырмашылық қана бар. Western Union жүйесі жаңарпаға бейім, сондықтан да ақша аудару тез, әрі арзан болады, бірақ екеуінде де ақша аударудың мәні бар.
Ресей Жинақ банкісінің коммуналдық төлемдер жүйесі төлеушінің есепшотын емес, алушының есепшотын талап етеді. Төлеуші, сонымен қатар ақша аудару үшін жазылатын арызға ұқсас қағазды толтырады, онда ол өзінің реквизиттерін банкілік шоты мен төлемін толығымен көрсетеді. Коммуналдық мекемеге қызмет көрсету орнына байланысты, төлемдер Ресей Жинақ банкінің филиалдарындағы корреспонденттік шоты немесе Ресей банкінің корреспонденттік есепшоты бойынша жүзеге асады. Төлем алушының банкілік есепшотына төленеді. Коммуналдық төлемдерді алушы ретінде әдетте бірнеше компаниялар болса, ал төлеушілер бірнеше мыңдаған адамдар болады. Сондықтан төлемді алуда төлеушіден банкілік есепшот талап етілмейді. Бірақ көптеген төлемдер түсетін коммуналдық шаруашылық мекемелерінде банкілік есепшоттың болуы міндетті.
Банкілік шоттағы төлем жүйелерінің көпшілігінде бұл шарттар есеп айырысуға қатысушылардың төлемін тез тарату үшін банкілер мен клиенттердің төлем туралы түсінігі мен тиімді есебі үшін қажет. Мұндай төлем жүйелерінде клиенттер өте көп, олардың әрқайсысы қысқа мерзім ішінде көптеген төлемдерді жүзеге асырады, сондықтан да банкілік шот төлемді тез жүзеге асырудың ең негізгі шарты болып табылады. Қарапайым төлем жүйесі мен құжат айналымы үшін банкілік шотта төлем құжаты бірліктік тіркеу болса, банкілік есепшотсыз төлем жүйесі үшін – тек төлем құжаты болып табылады. Соңғы жағдайда төлем құжаты алушы мен төлеушінің бірегей сәйкестендіруі үшін қажетті барлық реквизиттерді қамтиды.
Банкілік есепшоттың қажеттілігі туралы мәселені қарастырғанда, оның ашылуы мен жабылуында ұсталған шығындар туралы айтуға болады. Мысалы, көптеген төлем жүйелерінде есепшоттар ашу банк мекемесіне арнайы болуды, көптеген құжаттар толтыруды, банкінің қамтамасыз етуі мен олардың сақталуын талап етеді. Ресей банкінде және шет елде жеке шот ашу үшін банкіге арнайы бару керек. Шот ашу үшін құжаттарды поштамен жіберуге болады. Төлем құжаттарын жөндеуге банкіге арнайы бару төлем жүйелерінде көрсетілген, бірақ есепшот ашудың ең басында банкіге бару міндетті болып табылады. Әрине аз ақшамен жұмыс істейтін бөлшек төлемдер жүйесі жеке есепшотты өздерінің интернет-порталы арқылы ашады, бірақ есеп айырысуды, технологиялық жетілдіру барысы дәл осы бағытта келе жатыр.
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу принциптерінің бәрі төлемді жүзеге асырудағы төлеуші акцептісінің қажеттігін анықтайды. Тәжірибе жүзінде бұл төлем құжатына төлеушінің қол қоюын білдіреді. Төлеушінің бұл қолы төлеммен келісетіндігін, сонымен қатар төлем құжатының барлық реквизиттерінің дұрыстығын білдіреді. Қағаз құжаттығы төлеушінің өз қолымен қойған қолы дәстүрлі кез келген жерде танылған болып табылады. Қағаз көптеген жүз жылдықтар бойы төлем құжаты болып келеді. Кез келген адам қолмен қағаз төлем құжатын жасай алады.
Егер қойылатын қол қарапайым қол қарапайым болып, жасанды құжатты кәсіби шебер адам жасаса, онда жеке қол қойылған төлеушінің құжаты жасанды құжаттан еш сақталынбаған. Сондықтан жаппай жасанды құжат жасаудан сақтану үшін қолды мөрмен куәландырады. Мөрді дайындау, соның ішінде өте қиынын дайындау тек белгілі бір топ өкілдеріне тапсырылады және үлкен шығынды қажет етеді. Сол себепті ол төлемдер ішіндегі төлем құжаттарын сақтандырудың жеткілікті құралы болып табылады. Акцептің түпнұсқасы екендігін анықтау үшін төлеушінің немесе оның банк жағынан өкілінің мұқият тексеруі қолданылады. Бұл ірі төлемдерді жүзеге асыруда акцептің түпнұсқасы екенін анықтау үшін қажет міндетті элементтердің бірі. Төлеушінің акцептін растау үшін нотариус қажет бұл банк карточкаларын өңдеуде міндетті болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген акцептерді растаудағы әдістердің бір ерекшелігі – төлем құжатын банкіге көрсеткен кездегі олардың пәрменділіг. Егер құжат телекоммуникациялық байланыс құралы арқылы жіберілген болса, онда жеке қол мен мөрлер шынайы деп танылмайды. Төлем құжаттарын компьютер мен телефон желілері арқылы қалыптастыру және жеткізу қазіргі төлем жүйесінің бөлінбес бір бөлшегі, белсенді дамып келе жатқан электрондық коммерцияның талабы болып табылады. Электронды төлем құжат акцептісінің көшірмесі электронды-цифрлы қол қою арқылы расталды.
Электронды қол қою жеке қолмен жүзеге аспайды, компьютер бағдарламасының арнайы алгоритмінде қалыптасады да, электронды қол автоматты түрде қойылады. Төлем құжатының электронды түрін қағаздық құжатқа басып шығарған кезде, ол сандарды жазу да жеке материалды көрініске ие болады, әдетте қол қойылатын жерге жазылады. Электронды құжатта басылып шыққан электронды қол акцептің пәрменділігін жоғалтпайды. Электронды қол қоюды іздестіру жүйелері математикалық алгоритмдермен, іздестірудің арнайы құрылғыларымен, сондай-ақ банкілерде алгоритмдер мен қондырғылар алу әдістері арқылы ажыратылады. Қарапайым алгоритмдер қолданушы байқамайтын принциптер бойынша қойылған қолды іздестіруді, ал күрделі алгоримдер сандық қолдың есебіне төлем құжатының жекелеген реквизиттерін пайдаланады. Мысалы, кез келген банкілік есепшоттың күні, сомасы немесе нөмірі жасырылады.
Төлем құжаттары банк-клиент арқылы берілетін көтерме жүйелерде арнайы «негізгі» дискетаны қолданады, ал онда электронды қолды жасайтын бір нұсқалы файл-алгоритм бар. Банкоматпен жұмыс істеген кезде пластикалық картада пин-кодтың болуы өз мәні бойынша электронды қол қою болып табылады. Мұндай қол қоюдың үлгісі карта жадына енгізіліп, сол жерден банкоматтың компьютері арқылы оқылады да, карточканың пин-кодымен салыстырылады. Электронды қол қоюдың алгоритмі енгізілген калькулятор немесе ұялы телефон сияқты арнайы құрылғыларды қолдануға болады. Қол қою үшін бұл құрылғылардың қарапайым клавиатурасында мәліметтер теріліп, дисплейде олардың нәтижесі шығады. Нәтиже компьютер көмегімен немесе қолмен төлем құжатына көшіріледі. Алгоритмдерді бір қағаздан екінші қағазға оңай көшіруге, соның ішінде банкінің интернет-сайтынан немесе жазылмаған таза дискетаға көшіріп сақтауға, калькулятор сияқты кішкене құрылғыларға енгізіп қоюға болады. Көтерме төлем жүйесінде алгоритмдер банкіден тікелей клиентке беріледі, ал бөлшек жүйелерде банк сайттарына көшіруге болады. Электронды қол қою төлеуші акцептісінің ең мықты қорғаушысы болып табылады, себебі жеке қол қою мен мөрді жасауға қарағанда алгоритмдерді шешуге көп уақыт кетеді. Оның негізінде төлем құжатының акцепті автоматты түрде тексеріледі, ал жеке қол қоюды тексеруге ұзақ уақыт пен операция жасаушылардың көп күші жұмсалады. Электронды қол қоюды болашақта кеңінен тарату үшін көптеген жарнама жасаушы және үйретуші акциялар қажет.
Дата добавления: 2015-02-16; просмотров: 88 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |