Студопедия  
Главная страница | Контакты | Случайная страница

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатика
ИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханика
ОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторика
СоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансы
ХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника

Туынды сын есімнің жасалуы

Читайте также:
  1. Бап. Жарғылық капиталға қатысу, бағалы қағаздармен және туынды қаржы құралдарымен жасалатын операциялар
  2. Туындысы арқылы шешілген бірінші ретті дифференциалдық теңдеуге қойылған Коши есебі шешімінің бар және жалғыз болуы туралы теорема
  3. Туындысы бойынша шешілген бірінші ретті дифференциалдық теңдеулер
  4. Туындысы бойынша шешілмеген бірінші ретті теңдеулер

Сын есім, түрлері, емлесі, сын есімнің түрленуі, сөйлемдегі қызметі

Сын есім заттың сындық, сапалық қасиеттерін білдіретін, сындық ұғым атауы болатын сөздер. Сұрағы – қандай? қай?

Сын есімнің негізгі белгілері

Белгілері Мысалдар Сұрағы
Түрі Түсі Дәмі Салмағы Сапасы Көлемі Күйі Затқа қатысы дөңгелек (шар) көгілдір (тау) қышқыл (алма) ауыр (жүк) жұмсақ (нан) үйдей (тас) құрғақ (ауа) шеткі (үй) қандай? қандай? қандай? қандай? қандай? қандай? қандай? қай?

Сын есім құрамына қарай: 1) дара; 2) күрделі болып екіге бөлінеді.

Дара сын есім бір ғана негізгі немесе туынды түбірден тұрады. Мысалы:терең, шыдамды, удай, тәтті, тебеген, білімді, бойшаң, әдеби, т. б.

Күрделі сын есім: төмендегідей жолмен жасалады.

1) сөздердің қосарлануы : апалы-жезделі, мая-мая, жап-жасыл, аппақ, көкпеңбек, тәп-тәтті, тап-таяз, жұп-жуас, т. б.

Сөздердің тіркесуі: қоңыр ала, бидай өңді, торы төбел, тым ұзақ, ал қара көк, қою қалың қара сақалды, ақ шулан, ақ шабдар, т. б.

Сын есім жасалуына қарай екіге бөлінеді: 1) негізгі сын есім;

2) туынды сын есім.

Негізгісын есімешбірқосымшасыз негізгі түбір күйіндетұрады.Мысалы: көк, сыпайы, кермек, жабайы, таза, шабан, асау, жеңіл, т. б.

Туынды сын есім екі түрлі жолмен жасалады: 1) есім сөздергежұрнақжалғану арқылы; 2) етістіккежұрнақ жалғану арқылы.

Туынды сын есімнің жасалуы

Есім сөзден сын есім жасайтын жұрнақтар Мысалдар
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті -сыз, -сіз -ғы, -гі, -қы, -кі -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік -шыл, -шіл -шаң, -шең -дай, -дей, -тай, -тей -кер, -гер -қой, -қор -паз, -імпаз -и, -ы, -і Таулы, өнерлі, орманды, көрікті Ормансыз, еңбексіз, ағашсыз Қысқы, төменгі, ішкі, жазғы Балалық, адамдық, жігіттік,жолдастық Ойшыл, еңбекшіл. Ашушаң, көйлекшең, сөзшең Үкідей, жолбарыстай, баладай. Найзагер, табыскер, әдіскер. Әзілқой, еңбекқор, әуесқой. Өнерпаз, жеңімпаз Әдеби, алтайы, түркі.
Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақтар Мысалдар
-ғақ, -гек, -қақ, -кек, -ақ, -ек -ық, -ік, -қ, -к -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш -ғыр, -гір, -қыр, -кір -шақ, -шек -ыңқы, -іңкі, -ңқы, -ңкі. -ынды, -інді, -нды, -нді -малы, -мелі, -палы, -пелі, -балы, -белі -ымды,- імді, -ымды, -мді -аған, -еген -улы, -улі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе Жабысқақ, тайғақ, бөлек, Тұнық, бітік, сирек, ақсақ Жүзгіш, айтқыш, жазғыш. Алғыр, білгір, өткір, тапқыр. Тартыншақ, сүріншек. Басыңқы, салбыраңқы. Жуынды, үйінді, жасанды. Асырмалы, жаппалы, үрмелі, көшпелі. Төзімді, қонымды, келісімді. қап(б)аған, теп(б)еген. Байлаулы, ілулі. Бояма, қызба, еспе, бұрма

Сын есім мағынасына қарай екіге бөлінеді: 1) сапалық сын есім; 2) қатыстық сын есім.

Сапалық сын есім сын есімнің тікелей өзінен жасалады, заттың түр-түсін, сын-сапасын анықтайды. Мысалы: жасыл (алқап), сарғыш (гүл), тәп-тәтті (алма), жаман (әдет), жақсы (қасиет), ұзын (көше), биік (тау), терең (өзен), жуас (жылқы), асау (тай), т. б.

Қатыстық сын есім заттың сын-сипатын басқа сөз табының қатысы арқылы білдіреді. Мысалы: орманды алқап, гүлді өңір, алмалы бақ, әдепті қыз, қасиетті адам, құдіретті сөз, ақылды бала, дәмді тағам, өнерлі оқушы, салмақты мінез, шөлейт дала, шексіз аспан, т. б.

Сын есімнің түрленуі – оның шырай формасына енуі.

Шырай – тек сын есімге тән форма. Бір тектес заттардың сапалық белгісінің не артық, не кемдігін, сапа белгісінің әр түрлі дәрежеде болу қасиетін білдіреді.

Сын есімнің екі түрлі шырайы бар:

1. Салыстырмалы шырай біркелкі сындық белгінің бірінен екіншісінің артық немесе кемдігін салыстыру арқылы көрсетеді. Салыстырмалы шырай жасайтын жұрнақ түрлері:

2. Күшейтпелі шырай біркелкі сындық белгінің бір-бірінен не өте артық, не өте кем екенін көрсетеді.

Күшейтпелі шырайдың жасалуы:

1) Сапалық сын есімнің алдына күшейтпелі буындардың үстелуінен жасалады: әп-әдемі, жып-жылы, сеп-семіз, тап-таза, үп-үлкен, көкпеңбек, аппақ, т. б.

Күшейтпелі шырай жасаушы буындар дефис (-) арқылы жазылады, тек аппақ, көкпеңбек сөздері бірге жазылады.

2) Күшейтпелі шырай сапалық сын есімдерге өте, тым, аса, ең, тіпті, нағыз, орасан, өңшең, кілең күшейткіш үстеулерінің тіркесуі арқылы жасалады. Бұл күшейткіш үстеулер сапалық сын есімнің алдынан бөлек жазылады. Өте әдемі, тым биік, аса терең, ең мықты, тіпті ұзақ, нағыз шешен, орасан шыдамды, өңшең жүйрік, кілең күшті, т. б.

Шырай жасауға негіз болатын – сапалық сын есімдер.

1. Қосарлану, қайталану негізінде жасалған күрделі сын есімдер дефис (-) арқылы жазылады: жақсылы-жаманды, биік-биік, үлкен-кіші.

2. Күшейткіш буын арқылы жасалған күрделі сын есімдер де дефиспен (-) жазылады: жап-жақын, үп-үлкен, сұп-суық. Тек ақ, көк сөздерінен жасалған күрделі сын есімдер бірге жазылады: аппақ, көкпеңбек.

3. Тіркесу арқылы жасалған күрделі сын есімдер бөлек жазылады: қара көк,сары ала, қызыл шырайлы, ат жақты, қою қара сақалды, ұзын бойлы, т.б.

4. Күшейткіш үстеу арқылы жасалған күрделі сын есімдер бөлек жазылады: ең әдемі, шымқай қара, тым аласа, кілең жүйрік, орасан зор, өте ақылды, т.б.

1. Сын есімнің сөйлемдегі негізгі қызметі – анықтауыш.




Дата добавления: 2015-09-10; просмотров: 195 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав

<== предыдущая лекция | следующая лекция ==>
Сын вождя| Н А Ч А Л О. 1 страница

lektsii.net - Лекции.Нет - 2014-2024 год. (0.007 сек.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав