1 -Теориялык археология курылымы. Аталмыш курс археология пәнінің жалғасы болып табылады. Бұрынғы ұғымдар нақты көзқарастар бекітіліп, археология ғылымының даму жолына біртіндеп еніп, археологиялық жетістіктер мен білімінің қордалануына өзіндік үлес қосқан факт ретінде қарастыруға болады.
Авторлық ашулар мен концепцияларды шешуде археологиядағы қиындықтар күмәнділікке апарып соқты. Теориялық археологияны қолдану, археологияның дамуы мен зерттеуінің дамуына әсер ететін әдістерді дамыту мақсатын ұстанған «теориялық археология» курсы археология ғылым ретінде қалыптастыру тапсырмасын алдына қояды.Теориялық археологиясының құрылысын түсіну үшін Е.Д.Гражданниктің құрастырған археологиялық классификациясын негізгі алу керек. Археология ғылымының міндеті белгілі аймақтардан алынған ғылыми қорытындылар болса, ал мақсатына ғылыми өнімнің өлшеу әдісі, бағалау және бақылау жатады. Төмендегі құрылымға назар аударайық:
| АРХЕОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫ |
1. Археолгия ғылымының тарихнамасы 2. Археологиялық критикология;
А) Археологиялық наукометрия; Б) Археологиялық критикология;
В) Археологиялық прогностикалықғылымитаным.
| АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ИНФОРМАТИКА |
А) Археологиялық синетика; Б) Археологиялық материал басылымдары;
В) Археологиялық жаңалықтар; Г) Мақсатты-бағдарламалы ғылымитаным;
Д) Археология ілімінің теориялық негізінің қалыптасуы.
2 -Этнология гылымындагы диффузионизм. Диффузионизмнің негізгі идеялары: мәдениет белгілі бір географиялық ортада туылатын және дамитын тірі ағза болып табылады. Мәдениеттің әрбір бөлшегі (элменеті) нақтылы өңірде пайда болады және сол өңірден барлық жер бетіне таралады. Мәдениеттің негізгі факторлары ықпалдасу, мәдени элементтердің араласуы және т.б. Тек ғана материалдық мәдениет емес, рухани құбылыстар да таралады. Әрбір мәдениеттің пайда болатын және таралатын орталығы болады. Этнологияның басты міндеті-мәдениеттің орталықтарын табу, зерттеу.Мәдениетті зерттеу әдістері мәдени шеңберлерді немесе оның таралу аймақтарын, мәдениет элементерін зерттеу болып табылады. Мәдениеттің әрбір элементі бір-ақ рет пайда болады: оның таралу аймағын анықтау арқылы, әрбір элементтің алғашқы пайда болған жерін де айқындауға болады. Көрнекті өкілдері: Фридрих Ратцель (1844-1904) – Мюнхень университетінің этнография профессоры.Негізгі еңбектері: «Антропогеография» (1882); «Халықтану» (1885); «Жер және өмір» (1981)Негізгі тұжырымдары: Халықтардың байланысынан мәдениет дамиды. Нәсілдер раласады, тілдер жоғалады немесе ауысады, халықтардың атауы да өзгереді, тек ғана мәдени заттар ғана өз түрі мен өмір сүрген ортасын жоғалтпайды. Сондықтан этнологияның негізгі мақсаты – мәдени заттардың таралуын зерттеу. Материалдық мәдениет заттары мәдениеттің өзге құбылыстарына қарағанда өз түрі мен өмір сүру ортасын ұзағырақ сақтайды. Адам - этнографиялық заттарды тасмалдаушы. Мәдениетердің араласуының екі әдісі бар: жекелеген заттар емес, тұтас мәдени кешеннің (аккультурация) түгелдей және жылдам ауысуы. Лео Фробениус (1873-1938) - фольклорист, археолог и этнолог, Ратцелдің шәкірті мәдениет морфологиясы тұжырымын жасаушы, «мәдени шеңберлер» теорияс-ының негізін салушы, африка мәдениетінің маманы. Негізгі еңбектері: «Происхождение африканских культур» (1898)7 Негізгі тұжырымдары: Мәдениет тірі ағза болғандықтан, туылу, балалық шақ, есею кезеңі, кәрілік және өлу секілді өмірлік кезеңдерді бастан кешіреді. Мәдениетті адамдар жасамайды, мәдениет өздігінен өсіп – жетіледі. Адам мәдениеттің жемісі немесе нысаны. Мәдениет адамсыз таралмайды. Адам мәдениетті тасымалдаушы ғана. Әрбір мәдениет ерекше өіндік сипатты, өзіндік «мәдени жанын» иеленеді. Ерлер мен әйелдер мәдениеті де өмір сүреді.
Фритц Гребнер (1877-1934)-неміс тілді елдерде фиффузионизм теориясының негізін салушы. «Этнология әдістері» атты еңбегі 1911 жылы жарияланған. Мәдени тарихи байланыстдың немесе мәдениеттің өз бетінше пайда болуын зерттеудің әдістерін жасаған. Мәдени шеңберлер теориясын ғылыми айналымға енгізген (барлық алғашқы қауым тарихын ғаламдық қайта жаңғыртуға әрекет жасаған). Барлық халықтардың мемлекетке дейінгі даму кезеңдерінің мәдени жетістіктері алты мәдени шеңберді біріктіреді. Олардың әрқайсысы 19-20 элементтен тұрады. Қандай шеберде болмасын, мәдени құбылыстар ұқсастығы белгілі бір шеңберге тиесілі және бір географиялық ортадан шығады. Кез-келген мәдени факт тарихта бір рет белгілі бір жерде пайда болады және белгілі бір мәдениетке ғана тиесілі болады. Адамзат тарихында қайталаушылық пен заңдылықтар жоқ. Этникалық үдерістердің қайталануы мүмкін болып көрінгенімен, ал шын мәнісінде барлық құбылыстар дара сипатты иеленеді. Сонымен қатар диффузионизм мектебінің К. Уисслер (1870-1947), У. Риверс (1864-1922) және т.б. көрнекті өкілдері бар.
3 -Археология гылымындагы жалпы теориялык угымдар. Археология ғылымының тарихы нақты тақырыпқа арналған немесе тарихи дәуірге бағытталған ғылымның тарихын зерттейді. Өткен ғасыр тарихына көз жүгірте, тарихи графикалық зерттеулер ғылымның дамуын тануға, археологиялық бағыт пен мектептердің, концепциялардың дамуын зерттеуге мүмкіндік береді. Археологиялық тарихи графиканың келесі негізгі тапсырмаларын атап өтуге болады:
а) археологиялық ойдың әр бағытына сай келетін теориялы әдістік принциптерін анықтау;
б) археологиялық ғылымның негізгі қайнар көзінің базаларын, археологиялық фактілерді нақты зерттеу әдістерінанықтау;
в) Археологиялық ғылыми мектептердің орындарын, олардың археологиялық фактілерді жүйелеуі мен бағыттарын анықтау;
г) археология саласында зерттеу жұмыстарын атқаратын ұйым мен пішіндерді анықтау. Оның қатарына ғылыми орталықтар, жоғарғы оқу орындары, мұражай, және мұрағат кіреді;
д) Археологиялық зерттеулердің проблемасын, оның дамуын анықтау;
ж) археология саласы мен мектептердің күшімен құрылған археологиялық концепцияларды анықтау;
қазіргі уақытта археологиялық ескерткіштерге тек қана мақалалар емес, сонымен қатар монографияны жалпылама түрде сипаттайтын тарихи очерктердежазылады. Бұл жұмыстарда Орталық Азия мен Қазақстанның әр аумағында жинақталған, археология ғылымының қыр сырын жан жақты ашатын материалдар бар.
2. «Археологиялық сын» - алдында қолданылған археологиялық фактілердің интерпретация әдістерін, олардың дәйектілігінің дәрежесін және жаңадан ашылған археологиялық жаңалықтарды тексеру.Бұл бетбұрыс тек жоғарыда айтылған мақсатты ғана емес, сонымен қоса басқа көзқарасты қоштайтындармен күрес жүргізуді қолдайды. Осы бөлімдердің әр бірі ғылымды жетілдіретін проблеманы қарастырады.үштік топ: а) археологиялық ғылыми метрияб) археологиялық сын; в) археологиялық ғылыми болжамшылық.
Археологиялық ғылыми метрия – ғылыми, эмпирикалық материалдарды статистика бойынша жабдықтау;
археологиялық сын –ғылыми қорытындыларға сын беру бағасы жайлы ғылым.
археологиялық ғылыми болжамшылық –ғылыми – техникалық жаңалықтарды болжайтын археология ғылымының саласы
Билет
1- Дендрохронология. Зерттеу объектілерінің уақытын қою тарихи зерттеудің негізгі қызметі. Нақты уақытын қоюдың өз ерекшелігі бар, бірақ сонымен қатар мұнда абсолютті мерзмд қоюдын маңызы цивилизацияның даму деңгейін, өзара әсерді және әлеуметтік факторлардың арасындағы байланысты білуге мүмкіндік береді.
Сондайақ осы әдіспен қоса жазбадеректерде де қолайлы.алайда ең ежелгі жазба ескертк3штер б.з.б. 4 мыңжылдық а жататыны белг3л3. Сол дәуірде уақыт қоюдың еш әдісі болмағандықтан қазіргі уақытта тек табиғи әсердің күшімен анықтауға болады. археологтардың айтуы бойынша көптеген қазбаларды тиіспей, сол күйінде жаңа ұрпаққа қалдыру керек, себебі болашақта прогрестің әсерінен мерзім қоюдың басқа да тиімді әдістері пайда болады деуде.
Дендрохронология.
Ағаштың жасын оның бойында өскен жүзіктердің арқасында білуге болатыны ежелден бәріне таныс. ағаштардағы жүзіктердің орналасуы әр маусымда әр түрлі. Ағаштың өсіп дамуына әр түрлі сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Ағаштың жүзіктері ежелде болған оқиғаларды сипаттаушы ретінде келесі позицияда қызмет етеді:
1. өткеннің уақытын анықтаушы; 2. дендрохронологиялық шкаланы жасаушы 3. табиғи процестердің анықтаушысы.
дендрохронологияның негізін салушы: Ф.Н. Швидов (1892 г.) «Дерево как летопись засух» // Метеорологич. вестник №5., Дуглас.
Бұл әдістің негізгі – ағашта өскен әрбір жүзіктің әр жылды дұрыс анықтап беруінде.
Ең ұзақ өмір сүретін ағаштар - Орталық Канаданың Сьерра-Невада тауының бойында өсетін. 3 000 метрге дейін өседі.ежелде оның биіктігі 4600 ге дейін жеткен.
Секвойя - Тынық мұхитының солтүстік Американың ылғалжы жерінде мекендейді.
Орталық Азия өсетін Аршалық ағаштардың кейбіреуінің жасы – 1500-2000жыл
1968-1990 жылдары КСРОда зерттеу жұмыстарына келесілер қолданылды:
Шығыс шыршасы – 600 жылҚарағай – 525 жылСібірлік балқарағай – 400 жыл
Сонымен, Еуропада өсетін ағаштардың жасы 3000 – 4000 жылдан аспайды. Сол себепті дендрахронологиялық шкаланы ұзарту үшін «қайта уақытты өлшеу» қолданылады.
Бұл әдістің қолданылуының мақсаты келесі өсетін ағаштардың өз ерекшеліктеріне және өсетін орнына сай бір бірімен сабақтас ету.
Ол үшін бір орында өсетін ағаштардың бірнешеуі зерттеуге алынады. Олар ағаш бойында өсетін жүзіктердің өсіп, өніп және жойылуын қарастырады.Көптеген зерттеулерден кейін, жаңа әне өте ескі ағаштарды кесіп, екеуін салыстыра зерттейді.
Еуропа дендрохронологиялық зерттеулер кешірек өткізіледі. Соған қарамастан қазір Еуропада ағаштардың жүзіктерін зерттейтін 20 зертханалар жұмыс істеуде.
Б.э.д 5300 жылдық еуропалық мастер – хронологиялық емен ирландық және германдық емендер арқылы жасалды.
Дендрохронологияның тәжірибелік пайдасы Мангазеиде қоныстануда жақсы байқалады. Ол жақта үлкен аяздарға төзген ағаштар қалған.
2- Этнос угымы негзг факторлары. Этнос – белгілі аумақта тарихи қалыптасқан, тілінде, мәдениетінде, психикасында, сана-сезімінде тұрақты ерекшеліктері бар адамдар жиынтығы. Субэтнос – өз мүшелерінен құралатын өзара комплиментарлық негізінде өзінің мінез-құлық стереотипі және қарама-қарсы қою кезіндегі этникалық жүйе. С. – этнос дәрежесінен төмен этникалық таксон. Әр түрлі С. болуы этнос тұрақтылығының мәнді белгісі, өйткені С. симбиоз қатынасында бола отырып, өзара міндеттерін бөліседі. Антогониялық емес қарсыластық жолымен С. этностың бірлігін бұзбастан, ішкі құрылымын иілгіш етеді.
Этногенз процесі кезінде С. бір‑бірімен алмасып, пайда болып әрі жұтылып отырады. Мәселен, Ресей этногенезі барысында С. казактар, поморлар, сібірліктер, («челдондар»), ескі дәстүрді ұстанушылар және т.б. бөлініп шықты. Этноста жетекші роль атқаратын С. ерекшеленеді. Мысалы, XX ғасырдың басына дейін дворяндар жетекші болды, кейбір С. бұрын дербес болған этностың реликт формасы болып табылады. Мәселен бірегей провансалдық роман этносы С. этногенез барысында француз этносына айналды.
Көріп отырғанымыздай С. белгілі бір аумақты мекендейтін этнографиялық топ, сословие, конфессионалды қауым және т.б. формаларда бола алады, алайда олардың қандай да бір этностың субэтникалық тобын сақтауы кезінде мінез‑құлық және қоршаған ортаға қарама-қарсылығы бірдей болады. Суперэтнос – бірнеше этностардан құралып, өзін тұтастыққа қарама-қарсы қоятын этникалық жүйе; этникалық иерархияның жоғары таксоны.
3 -Термолюминесцент.
3- билет.
1- дефинициялар. әрбір ғылымды түсінудің негізгі элементі ақпарат.осы жағдайда ақпараттық қызметтің негізгі 5 түрі бар: синектика, публиционды ғылым, ғылымның ашуы, мақсатты – бағдарламалық ғылым, ғылым даму теориясы.
Археологияның дамуының негізгі бөлігінің мақсаты зерттеу барысында,әлеуметтік жағдайға баланысты, зертханалық жұмыстардың негізінде көптеген жаңа әрі дамыған әдістерді қолдану болып табылады. Тарихи графияның 2 бағыты бар: интерналистік және экстерналистік.
I. Интерналистік бағыт белгілі бір тіртіппен жасалатын ғылымның факторларына сай қызмет етеді; ол нормативтік дәстүрге көп көңіл бөледі.
II. Экстерналистік бағыт бірінші бағыттың толықтырушы ретінде әлеуметтік институттармен бірге жұмыс істеуді қамтамасыз етеді. Бұл бағыт әлеуметтік – психологиялық жағдайларға көп көңіл бөледі.
III. Допарадигмальды археология –ғылымда қолданылатын әдіс, зерттеу, стандартты шешімдерді шешетін ғылым саласы.
IV. Парадигмальды археология –дәлелсіз қолданысқа енетін, ғылыми топтың шешетін проблеманың критерийлерің алуға мүмкіндігі бар сала.
V. Постпапарадигмальды археология –орташа деңгейде дамып келе жатқан археологияның құлдырауын зерттейтін сала
2 - жалпы кагида. Лассификациялық стадия – археологиялық материалдарды топтап, сұрыптадан өтетің ғылымның даму кезеңі. Кеңес уақытында бірінші сұрыптауды Л.С.Клейн, К.В. Сальников және т.б. жасаған.
Бұл кезеңде археология ғылым түгелдей біртұтас ғылым ретінде қарастырады. Нағыз осының нәтижесінде бірінші хронологиялық классификациялау туындайды. Бұл зерттедің негізгі дәлелі – факттар.
Жүйелеу кезеңі – ғылымның нақты бір аумағындағы қатынас, артефакттердің жүйесін құруға түртті және әр топтардың бір бірімен байланыстылықтың туындауы. Археологияда бұл кезең биологимен тығыз байланысты.
Теориялық кезең - әртүрлі ой, концепция және ғылыми мектептердің пайда болу мен даму кезеңі. Археологияда бұл мәдени орталықтардың мектебі, мәдени – ғылыми мектеп, әлеуметттік бағыт және т.б.
Ғылымның догматикалық даму кезеңі – ғалымдардың шешуге мұршасы мен мүмкіндігі болмаған жағдайда туындайтын кезең.Орын ауыстыру кезеңің көтеріліс кезеңі деп атауға болады. бұл кезеңде тек проблемалар өзгермейді, сонымен қатар осындағы барлық дәлел және мәліметтер де өзгеріске ұшырайды. Және осы өзгерістер ғылымның қайта жаңғырып дамуына түрткі болады. Көптеген зерттеулердің дәлелі бойынша жүйелеу тарихтың ішкі әрі сыртқы факторлары әсер етеді.
3 этнология калыптасуы. Этнология ғылымы халықтың этногенезі мен этникалық тарихын, этностың шаруашылық - мәдени типін, әлем халықтарының этникалық және этно - мәдени процестерін зерделейді.
Сондай-ақ, қазіргі Қазақстандағы барлық этникалық топтардың этнографиясын зерделеп, зерттейді. Полиэтникалық мемлекет жағдайында этникалық және этнос аралық үрдістерге мониторинг пен сараптама жасау мәселесі өзекті болып табылады.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасындағы ұлт-аралық қатынастарды үйлесімді түрде реттеу негізіндегі ұлттардың татулығы мен тұрақтылықтың тәжірибесін зерттеу де өзекті болып табылады.
Этнология (грек. ethos – тайпа, халық және logos – ғылым, ілім, сөз) – қоғамдық ғылымдардың тайпалар мен халықтарды зерттейтін саласы. Этнология қазіргі халықтарды және ертеде өмір сүрген көне этностық топтардың шығу тегін, ру-тайпалық құрамын, қонысын, олардың өзіндік ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ жайларды, тарихи және мәдени қарым-қатынастарын, күнделікті тұрмысын, кәсібін, қоғамдық және отбасылық қарым-қатынастарын, рухани мәдениетін жан-жақты ғыл. негізде зерттейді (қ. Тарихи этнография). Өткен өмір мағлұматтарын соңғы деректермен салыстыра зерттеп, этнолог халық тұрмысы мен мәдениетінің тарихи даму үрдісін анықтайды. Халық өмірінің өткен кезеңдерінің ең көне дәуірі палеоэтнология деп аталады. Мыс., халықтардың шығу тегін зерттеуде Этнология үнемі археол. деректерге сүйенсе, археология өзінің зерттеу жұмыстарында археол. ескерткіштердің қандай этн. топтарға жататындығын анықтау барысында әр дайым этнол. деректерді кеңінен пайдаланады.Мәдениет және өнер тарихын, халықтың көркем-өнері мен ауыз әдебиетін зерттеу және халықтың дәстүрлі шаруашылығы мен кәсібін зерттеу Этнологияны толықтыра түседі. Халықтардың тілдеріндегі жақындықты зерттеу лингвистика мен Этнология мүдделерін жақындата түседі. Халықтар мен табиғи ортаның әсерін, қоныстану үлгілерін және этн. картографияны зерттеу ісі Этнологияны географиямен және дүние жүзі халықтарының санын есептеуге арналған демография пәнімен байланыстырады. Сондай-ақ халықтардың шығу тегін және алғашқы қауымдық құрылыс тарихын зерттеуде антропология ғылымы Этнологиямен ұштасып, этн. антропология саласын қалыптастырды.
Билет
1. Өкінішке орай, археологтар арасында объективті-хабар жолының парадигмасының заңдылығы мен принциптерінің біреуін немесе тек бір тобын ұстану әдетке айналды. Бұл компоненттер формасы жағынан өте алшақ болуымен қатар мәні жағынан болашақ белсенді жол ұстаушы археологтар бір-біріне оппозициялы болатын әдістемелік лагерьлерге бөлінді. Сонымен қатар, аръхеологиялық зерттеулердің объектілері күрделі және қандай да бір зерттеу қаруын қолдану әрқашан тиімді бола бермейді. Археологиялық зерттеулердің қиындығын және 70-жылдардағы дәстүрлі әдістер мен математикалық сараптамалардың жеткіліксіз тиімділігін айта отырып, мыналарды түртіп өтуге болады. Мысалы, «Уақыт және кеңістік (археололгиядағы – бұл біздің динамикалық жүйені зерттеу әрекетінде қолданатын эталондық өлшемдер. Бұл өлшемдердің әрқайсысының топтасу демонстрациясы бізді тек анықталған жүйелі кезеңі жайында хабардар етеді. Бірақ та мұндай демонстрация олкезеңдер туралы мәлімет бермейді». Бөлек құбылыс мәніне кіре алмайтын болжам мүмкіндіктерінің үлгісін жасауға болады, себебі, зерттеуші олар не себепті жұмыс істейтінін, әрекет негізінде қандай дәлелдемелер жатқанын білмейді. Және де дербестік немесе ресми мағынасын жоғалтқан ғажайып дәлділікпен зерттеулер жүргізуге болады. Жоғарыда айтылғандардың барлығы бізді бұл күрделі археологиялық тапсырмаларды және де барлық жолдарды бір әдістемеге біріктірген принципті жаңа ғылыми-әдістемелік парадигманы шешуге алып келеді.
Осыны есепке ала отырып, археологиялық айналымға енгiзiлетiн және археологиялық зерттеулерде өте толық қолданысқа ие болған объективті-хабар жолының компоненттерін атап өтейік.
Ең алдымен әлеуметтік модель мен құрылым түсінігі мен өңдеу технологиясын анықтаған Леви-Стростың (Леви-Строс, 1983:247) құрылымдық зерттеулерін атап өтуге болады. Оның интерпритациясында құрылым сынып ұғымына жақын, кем дегенде, қасиет пен мінез-құлық сапасының бірлігі көзқарасынан.
Стюарттың әдістемелік зерттеу нәтижелері(Stewart, 1960:173-174) назар аударуды қажет етеді, дәлірек айтсақ, жоғарыда айтылған археологиялық зерттеулердегі бүтіндік қағидасын сақтаудың қажеттілігі туралы қорытындысы.
Л.Бинфордтың иерархиялық сыныптың жоғарыдағы үзіндіде (ұйымдастырылу ішіндегі ұйымдастырудың) келтірілген қорытындысының маңыздылығы туралы түртіп өткен жөн. Және де тағы да типтелу қажеттілігі туралы идеяны айта кетуге болады. (әрбір ерекшелінген түрдің біртұтас мағынасын сақталуына бақылау жасау). Алайда археологиядағы объективті-хабар жолының бір-бірінен үзілісінде қолданылатын аталған элементтері 60-80 жылдары зерттеушілерге біртұтіс археологиялық білімнің құрылуына негіз бар екенін толық сезінуге мүмкіндік бермеді
Эволюционизм. Эволюционизм этнологиялық теория ретінде ХІХ ғ. Ортасында қалыптаса бастады. Жаратылыстану саласындағы жетістіктерге орай эволюционизм теориясының негізін салушылар түрлі халықтар мәдениетінің дамуы барысындағы адамзат мәдениетінің даму заңдылықтарын негіздеуді өздерінің негізгі міндеттері ретінде санады.
Эволюционизмнің негізгі идеялары төмендегідей:
· Адамзаттың шығу тегі ортақ, сондықтан барлық адамдарға адами қасиеттердің ортақ екендігін ұғындырады;
· Адамзат қоғамы өз дамуында қарапайымнан күрделіге қарай даму үдерісін үнемі бастан кешіреді;
· Мәдениет қоғамның бөлігі ретінде төменнен жоғарыға қарай үзіліссіз, дамиды және ақырындап өзгерістер мен сандық өсу немесе азаюды бастан кешіреді;
· Мәдениеттің дамуы көп сатылы әрі әлемдегі барлық мәдениетке тән ортақ сатыларға, кезеңдерге сай дамиды;
· Адамзат мәдениетініңәмбебап заңдарына сәйкес түрлі халықтар мен
олардың мәдениеті бірдей даму сатыларынан өтеді және олардың мәдениеті бірдей нәтижелерді береді;
· Қоғамдық даму тірі табиғатқа тән эволюция заңдарына бағынады.
Оның қайнар көзі тіршілік үшін күрес. Нәтижесінде жаңа ескіні ауыстырады. Осындай күрестің салдарынан мәдениеттің түрлі элементтері сәйкесінше бір-бірімен тығыз байланысады.
Э. Тайлор (1832-1917). Эдуард Тайлор – этнология ғылымында эволюциялық мектептің негізін салушы. Негізгі еңбектері: «Исследования в области древней истории человечества» (1865); «Первобытная культура» (1871).
Негізгі тұжырымдары:
Мәдениеттің бастауы – Жер планетасында жартылай өркениетті адам нәсілдерінің пайда болуынан: оның дамуы екі түрлі жолмен өтті: 1) артқа – тағылық қоғамға қарай; 2) алға– өркениеті адамдарға қарай.
Тарихи және табиғи катаклизмдердің салдарынан мәдениетте регрессивті өзгерістер болуы мүмкін, алайда адамзат тарихының негізгі бағыты – мәдениеттің эволюциялық прогрессивті дамуы.
Халықтар арасындағы айырмашылық олардың нәсілдік ерекшеліктеріне қарай емес, мәдени дамудың әр түрлілігіне қатысты анықталады.
Адам табиғаттың бөлігі болғандықтан, табиғат заңдарына сәйкес дамиды. Сондықтан адам да адам баласына ортақ қасиеттер де тән. Мәселен, кейбір халықтарда мәдениеттің ұқсаса белгілері басым болып, дамудың да ұқсас қырлары болуы әбден мүмкін.
Тайлор мәдениет құбылыстарын зерттеуде жаратылыстану ғылыми әдістерін қолдануға ұмтылды. Заттар мен мәдениет құбылыстарының жекелеген категорияларын зерттеуді басты назарға алды. Алғашқы қауым халықтарының сенімдерін зерттеп, дінннің қалыптасуының анимистикалық теориясын ұсынды. Тайлордың эволюционистік көзқарастарының түйіні – тарихи процесс пен мәдениеттің прогрессивті дамуының бірлігі тұжырымы.
Г. Спенсер (1820-1903). Герберт Спенсер - этнология ғылымында эволюциялық теорияның өкілі.
Қоғам сыртқы факторлардың (географиялық орта, көрші мемлекеттер мен халықтар) ықпалымен дамиды. Г. Спенсер идеялары Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болған. 1) Қоғамды биологиялық организм ретінде қарау; 2) Әлеуметтік эволюция идеясы. Оның пікірінше адамзат қоғамы тірі организмге ұқсас, сондықтан оған биологиялық заңдар тән. Ч. Дарвиннің биологиялық заңына сәйкес табиғаттағы жыртқыш жануарлардың тіршілік үшін күрес заңына қоғамдағы таптардың күресі ұқсас. Г. Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемлекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г. Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшіліктер туралы ой – пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал организмнің бөліктері мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керсінше, тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г. Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г. Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндеу көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болады.
Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде (социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ, 1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген.
Г. Спенсер әлеуметтік жүйе, әлеуметтік институт, әлеуметтік бақылау, құрылым және функция, т.б. ұғымдарды енгізді.
Алайда, Г. Спенсердің эволюционистік көзқарасы нәсілдік сипатты иеленді.
А. Бастиан (1826-1905). Адольф Бастиан – неміс этнология ғылымы мен эволюционизмнің негізін салушы.
Негізгі тұжырымдары: адамзат тарихының заңды дамуы жетілмегеннен жетілуге қарай жүретін үдеріс. Адамзат психикасының бірлігі элементарлы идеялардан көрініс береді. Әрбір халықтың өзінің тіршілік-тынысына сай қалыптасқан өмірі болады, алайда өзге халықтармен араласқанда мәдениетті дамытуға күш беретін жаңа идеялар дүниеге келеді. Осылайша адамзат дамуы цикльдік әрі даму циклі жалғасын табуы мүмкін. Халық өзінің географиялық ортасымен тығыз байланысқан сайын, тарихи өзгерістерге аз ұшырайды. Адамзаттың мәдени дамуы қоршаған ортамен белсене қарым-қатынас жасаған кезде жүретін процесс. Адам биологиялық заңдарға бағынады.
Л. Морган (1818-1881). Льюис Генри Морган – американдық ғалым, АҚШ-тағы үндіс тайпаларын зерттеуші.
Негізгі еңбектері: «Древнее общество» (1877)
Негізгі тұжырымдары:
Морганның классификациясы бойынша, адамзат қауымының дамуын үш кезеңге – Т а ғ ы л ы қ (төменгі, орта, жоғарғы сатылары бар, 180 мың жылға созылады) – Ж а б а й ы л ы қ (мұнда да – төменгі орта жоғарғы сатылы,15 мың жыл) – М ә д е н и е т т і л і к (5 мың жыл, бүгінге дейін) – деп бөлінеді.
Адамзат тарихы екі үлкен кезеңге бөлінуі мүмкін: біріншісі - ертедегі – ру, фратрия, тайпаға негізделген әлеуметтік ұйым; екіншісі – кейінгі кезең – территория мен жеке меншікке негізделген саяси ұйым.
Рулық ұйым – азияттық, еуропалық, африкандық, американдық және австрвлиялық ежелгі қоғамдардың әлеуметтік құрылысының әмбебап негізі болып табылады. Соның негізінде қоғам сақталды әрі ұйымдастырылды. Жеке меншіктің дамуына және оны мұрагерлікпен беру тенденциясына орай аналық ру әкелік руға айналды.
Адамзат тарихында отбасы дамуының үш кезеңі бар:
Қандас туыстық отбасы – отбасының алғашқы түрі болып табылады. Туған және ағайындылар арасында некеге тыйым салмайтын, алайда ата-ана мен бала арасындағы некелесуге рұсат етпейтін отбасы.
Пуналуальды отбасы – бірнеше ағайынды қыздардың ортақ күйеулерінің болуы немесе ағайынды жігіттердің ортақ әйелдермен некелесуі.
Жұпты немесе синдиасмикалық отбасы Патриархальды, полигамды отбасы;
Қазіргі үлгідегі моногамды отбасы. Морган адамзат тарихында алғашқы әмбебап кезеңдеуді жасауға әрекеттенді:
Жабайылық кезең;Тағылық кезең;Өркениет кезеңі.Алғашқы екі кезең, төменгі, орта, жоғарғы сатыларға бөлінеді.
3 - Макроархеологиялық теория» -метаархеологияға қарағандақұрылым, әдіс,археология концепциясы мен теориясының қасиеттерін талдаумен байланысты емес, археологиялық ақпарат, теория талдауы және макро деңгейіндегі идеяның, теориялық тарихи кезеңді құрудың теоритациясымен байланысты. Біздің ойымызша, макротеория объективті-хабар жолының өзі, археологиялық теорияда тұтас қолданатын нақты теориясы.
Бөліктегі керісінше түсінік ретінде классификациялық археология келеді. Оның міндеті – топтастыру әдістерін құрып өңдеу, кластерлеу, археологиялық объектерге типологизация жасау. Топта бірінші орында классификация түрін ерекшелейтін артефакттік археология тұр. Артефакт түрінің ерекшелену әдісінің құрылу маңыздылығын қайта бағалау қиын, себебі классификаяилық жүйе көбінде классификациялық мәліметтерде маңызды деп есептелетін зерттеу критерийлеріне байланысты.
1-топ. Артефакттік классификациялық археология түсінігі құрылымдық археология мен микротеориядан кеәінгі орынды алады. Олардың арсында топ аралық сәйкестік бар. Әрине, артефакттік классификация құрылымдық сипаттармен сипатталады және археологиялық микротеория әдістерімен зерттеледі. Осыған байланысты К.Леви-Строс, Тэйлордың эволюциялық дамуын сынай келе «іске асатын қайта құрудың тарихи заңдылығы көбею кезінде биологиялық мирасқорлықпен расталады деп жазды. Балта ешқашан басқа балта тудырмайды; екі бірдей сайман арасындағы.. мирасқорлық байланыстың принципті жоқтығы бар және болады...» (Леви-Строс, 1983:11) Эволюция тек бұл трассада әр түрлі тармақтар мен заттар жасалатын идеяға ғана қам жейді. (Клейн, 1991:38; Clarke, 1968:44).
2-топ. «Контекстік классификациялық археология» түсінігі артефакт болып келетін (Клейн, 1991:72-73), өз назарын табиғи және әлеуметтік шеңберде объект тануға аударатын функционалдық байланыс мағынасын білдіреді.
3-топ. Поселке археологиясы адами орналасудың әдістерінің классификациясы және оны танумен байланысады. Оның заты тұрғын үй, және олардың орналасуы мен қасиеттері, қауымның өмірімен байланысты басқа құрылғылар болып табылады. Осы бағыттағылардың пікірінше, орналасу әдісін зерттеу құрылымдыққа ғана емес (синхронды), іс жүргізудің(диахронды) әлеуметтік және де басқа да байланыстар аспектісінде қарастырылады.
4;5 - топ. «Мәдениеттанулық классификациялық археологиясы» және «технокомплекстің классификациялық археологиясы» өз контекстіне археологиялық дефиницияны көрсететін ереже мен әдістерді мәдени деңгейде шығаруды қосады. (Мысалы, Орталық Батыста Мак-Керннің таксономдық әдісі, Рауздың Мәдени классификациясы, Кларктің интеграция деңгейінің кестесі - үш ғасырдың жүйесі мәдени шеңбер, мәдени провинция, техкомплекстер және т.б.)
Билет
1- Минералдар құрылымында бір қалыпты сәуле түсіруден бір қалыпты емес кернеулік пайда болады. (Күннен немесе радиоактивті кендерден) Ядролық радиация, ылғи минералдарға әсер ете отырып кернеулік ошақтарын тастап кетеді.
Үлгінің әр бөлігін ауыр гамма бөлшектермен соққылағаннан кейін сәулелену қарқыны бірдей емес болады. Арнайы камерадағы үлгілердің орнындағы қарқынды сәулеленуге қарай, кернеу дәрежесі, оның жасы анықталады. Бұл даталаудың артықшылығы зат ауыспады деп айтуға сенімді болудың қажет еместігінде.
1. Изотоптық әдістер қатарына жататындыр:РадиокөміртегіКалий – органовУран-торий әдісі
Радиокөмiртек әдiсiнiң негiзiнде 14 Стер ауыр көмiртек үлгiлерiндегi құрам пайызын есептеу қағидасы жатыр.
Күн сәулелері жер атмосферасын толассыз ауыр бөлшектермен соққылайды. Соңында 14 көміртек бірлігі бар көміртек изотопы құрылады. Тірі ағзада жойылуы изотоптың таралуы мен таралудан продукттің пайда болуынан тұратын салмағы 12 болатын кәдімгі көміртегімен бірге жиналады.
Ауыр көміртектің таралу жылдамдығы белгілі. Осыған байланысты ағзалық қалдықтардың изотоп мөлшері арқылы тірі ағзанын өмірін анықтауға болады.
Бұл даталау әдісінің ең бағалы материалы күл мен ағаш көмір болып табылады.
Өкінішке орай, бұл әдісті қолданудың шекарасы 2000 жылдан 50-70 мың жылды ғана құрайды. Сол себепті, бұл әдіс шкалаларды басқа әдістер арқылы калибрлеуді қажет етеді. 1968 жылдан бастап Еуропада «Radiocarbon» атты журнал шығып келеді. Ғалымдардың жұмыстары мен осы әдістердің өзге де аспекттерін анықтайтын осы саладағы соңғы жетістіктерді көрсетеді.
Даталаудың калий-аргонов әдісінде 40-шы изотоп қолданылады және калийдағы барлық изотоптардың 0,012% -ын құрайды. Оның толық таралуының уақыты - 1,32 · 109жыл. Минерал құрылут уақытындағы калий пайызы 40К атомдары есептеледі. Ақырында аргон санының құрылуына байланысты (40К → 40Ar) жасы анықталады.
Калий-органов әдісі 400 000 жылдан жоғары үлгілерге арналған. Солай бұл екі әдісті қолданудың арсында «өлі аймақ» пайда болады.
2- 1960 жылдардың аяғында Кеңес Одағында Ю.В.Бромлейдің концепциясына балама ретінде Л.Н.Гумилевтің «этногенез теориясы» пайда болып, таңғажайып табыс пен өткір сынды бастан кешеді. Бұл жөніндегі қызу қанды таластың туғанын «Этнографиялық шолу» журналындағы (2006, №3) «Уроки Гумилева: блеск и нищета теории этногенеза» атты мақаладан байқауға болады. Француз зерттеушісі Марлен Ларюэль көрсетілген теория бойынша өзінің ұстанымын нақты көрсетіп отырса да, әлі басы ашылмаған мәселелер жөнінде сауал туады: «Гумилев еңбектерінің танымалдығы қазіргі Ресейде және басқа да кейбір посткеңестік мемлекеттерде, мәселен, Қазақстанда таралуы үлкен құбылыс. Ал, Батыста әлі жеткілікті зерттеле қойған жоқ, осының өзі Гумилев мұраларының таралуына байланысты көптеген мәселелерді тудырады».
Біз осы теорияға неғұрлым тәптіштей тоқталуға тырысамыз. Этногенездің негізі халық болып табылады, яғни, этнос неғұрлым кең мағынасында этникалық қауымдастық, (тайпа, халық, ұлт) деп аталады. Этнос ұғымының негізгі мәнін анықтауда Гумилев алдымен, этникалық қауымдастықтың ландшафтқа бейімделуінің белсенді формасы болып табылатын мінез-құлық стереотипін ажырата көрсетеді. Осы ландшафтың әр түрлілігі антропосфераның әр түрлілігін тудырудың басты себебі болмақ, – дейді Гумилев.
Этностардың өзара қарым-қатынасы комплиментарлықты (өзара ұнату немесе ұнатпау (антипатия), «өз» және «бөтенге» жіктелушілік) Гумилевше жағымды, жағымсыз және бейтарап деп жіктеуге әкеледі. Біріншісі өзінің серігін ешқандай өзгеріссіз, сол қалпында қабылдап, ұнатуды білдіреді. Бұл топта симбиоз (екі немесе одан да көп этностардың біріге өмір сүруі, әрі олардың өздерінің экологиялық мекендері болады) және инкорпорация болуы мүмкін.
Симбиозды орнықтыру үшін елестету мен ерік-жігер қажет. Ал, бұл қасиеттер этногенездің акматикалық фазасымен, яғни этностың жастық кезеңімен сәйкеседі, – дейді Гумилев. Мысал ретінде, Еуропадағы әр түрлі этностар қатар өмір сүріп жатқан ғұндар мемлекетін келтіреді. Бұған харизматикалық көсем Аттиланың рөлі басым болды ма дейміз. Себебі оның өлімінен кейін бірден мемлекет те құлады.
Екінші объектіні қайта құруға немесе жоюға ұмтылатын есепсіз антипатия. Бұл ретте химерлердің (бір экологиялық мекенде екі немесе одан да көп этностардың болуы) болуы мүмкін. Гумилевтің сөзінше химерлерде отан жоқ. Этникалық химерлер өте агрессиялы, олар өзгерісті жағдайға аса бейім, идеологияда емес, алайда саяси және экономикалық жағынан жиі жеңіске жетеді. Химерлер антижүйенің пайда болуына (псевдоэтникалық тұтастықты құрайтын теориялар қисынды) қолайлы орта қалыптастырады. Антижүйе принципі – жалған, ол химерлерде үнемі кездеседі. Антижүйенің классикалық мысалы ретінде, Гумилев Ұйғыр мемлекетінің күйреуіне жеткізген манихейлікті атайды.
Соңында үшіншісі бейқамдықпен келетін төзімділік, бұл көршілерге деген тұтынушылық қатынасты білдіреді. Егер этностың соңы осы немесе басқадай деректер арқылы дәйектелетін болса, онда олардың бастауын тарихи зерттеудің дәстүрлі әдісімен анықтау өте қиынға соғады. Гумилевтің этногенез теориясы бұл мәселенің болашағын ашады. Жаңа этностың пайда болуының шешуші факторы пассионарлықты жаңаша әдіс бойынша орнықтыру болады. Яғни, биосфераның жанды заттық энергиясының (тірі ағзалардан тұратын және антиэнтропиялық қасиеттерді иеленген жердің қабығы) қысқа мерзімді серпіліс, дүмпу нәтижесінде пайда болады. «Дүмпулердің» белгілері мутация, яғни, микромутация болуы да мүмкін. Мутация ареалдың барлығын емес, тек аз ғана мөлшеріне тиесілі болады, – деп көрсетеді Гумилев. Осылайша
3- Уран-торий әдісі өте қиын және сенімді емес, археология үшін жарамайды. Бірақ оның негізінде даталаудың басқа әдістеріне арналған калибрлеу жүргізіледі.
Билет
1- Археология ғылым ретінде, нақтырақ айтсақ, өткен істің дәлме-дәл қайта жасалуы мақсаты болып келетін ерекше жұмыс түрі.
Ол ғылымның барлық атрибуттары - заттарға және зерттеу нысандарына, өз тіліне (терминологиялық аппаратпен), әдістерге және т.б. ие болуы тиіс. Отандық археологияда теориялық жағдайдың дағдарысы 70-80 жылдарда анық болды. Талқылау барысында және археологиядағы гнесологиялық мүмкіндіктерді қарап көруде археологияның деректанулық базасы, «археологиялық көздер» туралы түсінік, олардың анықтығы мен тарихи мәліметтері бар шындық деңгейі туралы үлкен сұрақ көтерілді.Осы пiкiрталастар едәуiр дәрежеде ақпараттық жарылысқа әсер етті, ол археологиялық көздердің фондын жедел көтерді, нәтижесінде кең ауқымды археологиялық аймақтарда жұмыс мелиорациясы және өнеркәсiптiк жаңа құрылыстар болды. Екі онжылдықтың көлемінде мыңдаған қорғандар жер астындағы жерлеулер, ондаған ауылдар және т.б. қазылды, Осыған сәйкесерекшеленетiн археологиялық мәдениеттер және олардың жергiлiктi варианттарының саны кенет өстi. Дәл осы уақытта археологиялық зерттеулерді компьютермен басқару алғаш қолданылды, олар археологиялық объекттердің бейнелік (ақпараттық) моделін құрастыруға, деректер базасына және де археологиялық материалдарға анализдің статистика-комбинаторлық әдісін енгізуге бағытталды. Мөрлерде жерлеу кешендері статистикалық компьютерлік әдістермен анализденген жұмыстар пайда болды. Екі онжылдықтың қорытындысы ретінде эмпирикалық анықтамаларда обалармен жұмыс жасағанда компьютерлерді қолдану перспективті әдіс деп әдістемелік көзқарас тұрғысынан айта аламыз. Бәрінен бұрын, бұл жерлеу мүлкінің археологиялық объекттер – заттарын және басқа жерлеу ескерткіштері немесе жерлеу кешендерін толық суреттеу жүйесін құру; осы негізде анықталған аумағына, кезеңіне немесе мәдениетіне байланысты деректердің компьютерлену базасын құрастыру; тапсырылған немесе объективті анықталған белгілерге байланысты дискреттік топтарды бөлу мақсатында компьютерленген ақпараттар массасымен бірге статистикалық-комбинаторлық операциялар.
Жерлеу ескерткіштерін статистикалық-комбинаторлық өңдеудің негізгі нәтижесі ретінде ескерткіштердің массивтерінің анықталған топтарға бөлінуі. Заңды операция, ережеге сәйкес, математикалық дәлдікпен және нәтижелері үлкен тексеріспен жасалады. Бұл ретте археологтарға ЭВМ нің көмегі тоқталады да интерпретация логикалық бірмәнді емес және жеке кезеңі басталады. Таңдалған статистикалық топтар көбінесе мына төрт аспектідоен интерпретацияланады (түсіндіріледі): әлеуметтік (соның ішінде поло – жасына байланысты), этномәдени, хронологиялық, діни-мифологиялық. Сонымен бірге, ережеге сәйкес, жеткілікті сеніммен түсіну қиын, себебі, мысалы, жерлеу кешенінің элементі өлген адамның тайпаластарының діни көзқарасы немесе өлу себептерін емес, жоғарғы әлеуметтік деңгейін көрсетеді. Бұл кезеңде өзіндік дәстүрлі археологияда вещеведческий зерттеу өзін жоғалтады. Және археолог-маман интерпретацияныңбасқа жағына гуманитарлық пәндерде (тілтану мен логикадан этнология мен философияға дейін) тек қана арнайы білімді талап етпейтін, түрлі археологиялық, лингвистикалық, фольклорлық көздерінің арнайы әдісінің түйісуіне көшеді.
Археологтардың алынған материалдарды түсіндіруге талпынысы шынайы, бірақ та кейбір зерттеушілердің пікірінше, бұл оларды қз археология аймағынан алшақтатады және олар өзге жұмыстармен айналысуды бастайды. Шындықтың қорытындыдағы анық бір бөлігі аналитикалық жұмыстарда сырғанайтын, археологтардың толық жәрдемсіз екендігін өз мәліметтерін жеткізуші ретінде құрастыратын шеткі скепсис болса да бар.
Археологтардың жерлеу ескерткіштерін түсіндіруге деген жоғарғы қызығушылықтары 1970-80 жылдары семантика, семитека, салыстырмалы мәдениеттану, тілтану және дінтану саласындағы зерттеулермен, осы салаларда жасалған сәтті жұмыстардың пайда болуымен, ең бастысы – оларды археологиялық материалдарға теңестіре алу мүмкіндігінің ашылуымен арта түсті.
2- Латын сөзінен шыққан "мәдениет" термині әуелде жерді өңдеу, күту деген ұғымды білдірген. XVIII ғасырда неміс философтары адам еңбегімен жасалатын игіліктердің барлығын мәдениет деп түсінген. Кеңес энциклопедиялық сездігінде мәдениет туралы мынандай анықтама берілген: "Қоғамның, шығармашылық күштердің және адам қабілеттерінің белгілі тарихи дәрежеде дамуы, адамдардың өмірі мен қызметін ұйымдастыру типтері мен формалары". Жалпы "мәдениет" ұғымы жөнінде түрлі авторлар еңбектерінце 400–ден аса анықтама кездесетінін айтуға болады. Этностың бізге белгілі компоненттері – сана–сезім, мәдениет және психика. Сана–сезім туралы жоғарыда сөз еттік, енді психика, мәдениет және оның құрылымы туралы еңгімелейік,
Жалпы мәдениет үш маңызды құбылыс тұрғысынан қарастырылады. Тарихи–әлеуметтік. Мұнда ең алдымен мәдениеттің қоғамдық Функцияларына ерекше кеңіл бөлініп, оның ішкі мазмұны мен Құрылымы екінші кезекке ығыстырылады. Философиялық–антропологиялық. Зерттеушінің назары адамның мәдениет жасағыш қызметіне аударылады. Феноменологиялык. Мәдениет біздің күнделікті өмірлік тәжірибеміз ретінде қаралады.
Мәдениеттің ішкі құрылымы әрқилы: қоғамдық сананың түрлеріне сәйкес мәдениеттің өнегелік, құқықтық, саяси, діни, эстетикалық және басқа салаларын бөліп керсетуге болады. Мәдениеттің ішкі құрылымының моделі оның қызмет құрылымының, соның ішінде өндіріс және түтыну салаларына бөлінуі негізіңде жасалуы мүмкін. Сонысын, әдетте, орысша "тұрмыс мәдениеті" деп атаса, шет елдерде "өндіріс сыртыңдағы мәдениет" дейді. Десек те, көбінесе мәдениеттің ішкі құрылымын, оның объективті формаларын анықтауда мәдениет те материалдық және рухани салаларға бөлінеді. Мәдениеттің материалдық саласына еңбек құралдары, қатынас құралдары, тұрғын үй және басқа құрылыстар, киім, тамақ, мәдени өсімдіктер және үй жануарлары жатады. Денені бояу, татуировка (денені өшекейлеу) түсіру, косметика (бет–ауызды опалап, сәндеу) және парфюмерия (хош иісті заттар) мәдениеттің айрықша түрі саналады. Рухани мәдениет: білім, әдет–ғұрып, мінез, құқықтық нормаларын, өнердің және халық шығармашылығының туындыларын, діни сенімдерді қамтиды.
Рухани мәдениеттің кез келген компоненті өмірде жазу, сез, мүсін, музыкалық әуеңдер... түрінде көрініс табуға тиіс, ал мұның адамның дене еңбегінсіз іске асуы мүмкін емес екендігі түсінікгі.
Жуырда ғана адамдардың әр түрлі әлеуметтік қажеттілігін етеудегі мәдениеттің негізгі 4 өрісін бөліп керсету ұсынылды:
– өндірістік;,– өмірді қамтамасыз ететін;– саяси нормативті;– танымдық.
Мәдениеттің орындайтын көптеген функцияларының ішінде оның этникалық функциясын ерекше атаған жөн. Лдамдар қоғамында этномәдениеттік ақпараттар басқа кез келген ақпараттар сияқты, әр түрлі формада беріледі: материалдық және рухани мәдениет шығармалары арқылы, ым–ишараттар төсілімен және т.б.
Мәдениет – өзінің дамуында көп қабатты сипатқа ие. Мәдениеттің ең тұрақты компоненттері оның негізгі қанқасы, тірегі іспетті, негізгі этникалық жүгін кетереді. Мәдениеттің мұндай компоненттерін белгілеу үшін "дәстүрлер" (латынша – "передача", "предание") термині кеңінен пайдалаяылады.
3- Жерлеу ескерткiштерi бойынша мәлiметтiң қатал машинамен оқу формаларына үндеудiң тәжiрибелерi тағы бiр жағымсыздау моменттер айқындады - игерiлген терминологиялық аппаратының жоқтығы. «Тіл» барлық археолог-мамандарға бірдей жеткілікті болса, көрсетілген кезеңде білімнің әр түкпірінен биологиядан кибернетикаға дейінгі түсініктерді жүйесіз біріктірген терминологиялық фондқа мүлде керісінше «сленг» болып шықты. Осылай, жағдай мамандардың бір бөлігін теориялық археологияның терминологиялық аспектісінің өңделуіне жерлеу ескерткіштерінің анализі мен дұрыс систематикасы ретіндеғ кейін жерлеу ес ерткіштерінің және дерлеу салтының үлгілерінің теориялық өңделуіне жүгінуге мәжбүрледі. Бұл салада тәжірибе әртүрлілік сияқты анализ концепциясының және жерлеу ескерткіштерінің ортақ қорытындысын жасайтын жолдар, мүмкін, арнайы ғылыми бағыт – ТАФОЛОГИЯ аясында көрсетті. Соңғысын жалпы ғылыми пән Танатологияның құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Терминологиялық аппараттың бейімделуі жылдам және барлық жерде болуы екіталай.
Бізді қызықтыратын аумақта алдыңғы штудиялар мәселеге кешенді жолдың өте маңызды екендігін көрсетті. Жерлеу (археологиялық объект) оның гипноздалған «идеалды үлгі» және жерлеу ырымшыл салттары діни -мифологиялық жүйе ретінде жеке зерттелмей, бір-бірімен тығыз байланысты бүртұтас зерттеледі. Бұл көрсетілген пікірталастарданәтижелер жерлеу құрылымдары, жерлеу ескерткіштері және жерлеу кешендері археологиялық, тарихи-мәдени объект ретіндегі аумаққа жетті. Археологиялық зерттелген әрбір жерлеу кешені табиғи және жиі бұзылатын ақпараттық объект ретінде ұарастырылады, Сол себепті, маңызды кезең кешенді максимальді объективті қайта құру болып табылады.
Осы операция ескерткішті зерттеудің далалық соңғы кезеңінде жүргізіле алады және жүргізілуі керек. Келесі кезеіде – жерлеу салтын қайта құру – аналог әдісімен, экстраполяция, дедукция, индукция және т.б. физикалық әрекеттің шынжыры қайта құрылады, нәтижесінде, зерттелген жерлеу ескерткіші – археологиялық объект болып табылады. Басты көз нақты жерлеу ескерткіші болып табылады, алға қойылған тапсырманың шешімі процестің қайта құрылуы үшін, қиын, көп кезеңді жерлеу ескерткішін зерттеу үшін жоғарғыдағы әдістерді қолдануды талап етеді. Бірақ та жерлеу процесін максимальді толық қайта құру бұл процестің болу түсінігін – оның діни- мифологиялық құрылымын, семантикасын білдірмейді. Бұл салттың аймағының қайта құрылуы (идерологиялық деп атаймыз) – ауырлау тапсырма, басқа көздерді (жазбаша, фольклорлық-этнографиялық т.б.) талап етеді.
Дата добавления: 2015-02-16; просмотров: 183 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |