Главная страница | Контакты | Случайная страница Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника

тақырып. Әлеуметтік-экономикалық статистиканың ғылыми негіздері. Әлеуметтік-экономикалық потенциал статистикасы

Мақсаты: Абсолютті және қатысты шамалардың мәнін анықтау және қолданып үйрену. Статистикалық графиктерді құрып үйрену.

Міндеттері:

j.Абсолюттік шаманың түрлері, оның мәні және анықтау тәсілдері.

k.Өлшем бірліктер.

l.Қатыстық шамалар, оның мәні және анықтау тәсілдері.

m.Графикалық бейнелеу.

Абсолютті шамалар жалпы және жиынтықтың бірлігіне есептегенде қоғамдық құбылыстардың өлшемдерін көрсетеді, ал салыстырмалы шамалар қоғамдық құбылыстардың арасында сандық қатынастарды сипаттайды.

Абсолютті шамаларды тікелей статистикалық бақылаудың, мәліметтерді жинау мен топтастырудың, статистикалық көрсеткіштерді есептеудің нәтижесінде алады. Абсолюттік шамалар аталуы болып келеді, себебі олардың өздерінің өлшем бірліктері бар (заттай, шартты-заттай, еңбектік немесе құндық).

Салыстырмалы шама деп, құбылыстардың арасында сандық қатынасты сипаттайтын көрсеткішті айтады. Ол бір абсолютті шаманы 2-ші абсолютті шамаға бөлу арқылы алынады. Салыстырылатын шама салыстырудың негізгі немесе базасы деп аталады.

Салыстырмалы шамалар коэффициент, процент, промилль немесе прдецемилль түрінде берілуі мүмкін. Егер салыстыру базасы 100, 1000 немесе 10000 ретінде алынса, онда салыстырмалы көрсеткіш процент, промилль және продецимилльмен есептелінеді. Салыстырмалы шамалардың келесі түрлерін бөледі:

1. Динамикалық салыстырмалы шама - құбылыстың уақытта байланысты өзгеруін сипаттайды. Олар құбылыстың көлемі белгілі бір кезеңде қанша есе ұлғайғанын немесе азайғанын көрсетеді, оларды өсу коэффициентері немесе төмендеу коэффициенттері деп атайды. Бұл коэффициенттерді процентпен де есептеуге болады, ол үшін қатынасты 100-ге көбейтеді. Оларды өсу қарқыны немесе төмендеу қарқыны деп атайды.

2. Жоспарлық тапсырманың салыстырмалы шамасы – жоспар бойынша көрсеткіш шамасының (у_ж) алдыңғы кезеңде оның іс жүзіндегі шамасына (у_о) қатынасы.

3. Жоспарды орындаудың салыстырмалы шамасы – көрсеткіштің іс жүзіндегі (есепті) шамасының (у_л) сол кезеңге жоспарланған шамасына (у_ж) қатынасы.

4. Құрылымдық салыстырмалы шама - жиынтықтың жалпы көлеміндегі жеке бөлшектердің үлесін сипаттайды және үлеспен немесе процентпен есептелінуі мумкін.

5. Координациялық салыстырмалы шама – бір жиынтықтың 2 бөлігі санының қатынасын көрсетеді.

6. Интенсивті салыстырмалы шама - әр түрлі статистикалық көрсеткіштерді өзара салыстыру немесе бір белгі мәнінің сомасының осы жиынтықтағы басқа белгі мәнінің сомасымен салыстыру нәтижесін сипаттайтын шама.

7. Бейнелеу салыстырмалы шамасы - объектісі немесе территориясы әртүрлі, бірақ бір уақыт кезеңімен берілген көрсеткіштерді өзара салыстыру.

8. Бірінші және жоғары ретті салыстырмалы шамалар. Олар екі қатысты шамалардың бір-біріне қатынасы арқылы анықталынады.

Қатысты шамалардың кез-келген түрлерін есептеу кезінде басты талап – салыстырылатын шамалар әдістемелік есептеу бойынша бір-біріне сай болуы керек.

Статистикалық ақпараттарды ұсыну үшін статистикада кестелер мен графиктер қолданылады.

Статистикалық кесте зерттелетін объектілерді сандық тілмен көрсетеді. Ол бағаналар мен жолдар жүйесі болып табылады және онда әлеуметтік-экономикалық құбылыстар туралы статистикалық ақпараттар белгілі бір рет пен байланыста беріледі. Кестелер қарапайым, топтық және комбинациялық болуы мүмкін.

Кестеде екі элемент болады:

- бастауыш – жиынтық топтары немесе бірліктердің тізімі;

- баяндауыш – бастауышты сипаттайтын сандар.

Кестені толтырудың негізгі ережелері (талаптары):

1. Кесте өзіне жинақталған ақпараттардың көлемі бойынша шағын және түсінікті болуы қажет.

2. Бағандар мен жолдардың аттары нақты, түсінікті, қысқаша түрде болу қажет (сөздерді қысқартпау қажет). Өлшем бірлігі, объект, уақыт, территория, кестенің жалпы аты болуы міндетті.

3. Шартты белгілеуді қатаң ұсталуы қажет:

- егер мәліметтер жоқ болса немесе олар белгісіз болса, онда үш нүкте «...» қойылады, «мәліметтер жоқ» сирек жазылады,

- егер мәлімет жоқ болса немесе мәліметтер 0-ге тең болса онда сызықша «-» қойылады,

- егер көрсеткіштердің мәні 0-ге тең емес, бірақ бірінші мәнді санымыз нақтылынақтылы дәрежеге қабылдаған кейін болса, онда 0,0 жазылады (егер, мысал, 0,1 нақтылығы қабылданса).

4. Көрсеткіштерді дөңгелектеу айқындылықтың бірдей деңгейімен жүргізіледі, мысалы онғы дейін (0,1) немесе жүзге дейін (0,01). Және мұнда сандар разряды разряд астына орналасады. Санның толық бөлігі бөлшектік үтірмен бөлінеді: Мысалы 4,5 (4.5 емес).

5. Егер тек есеп беру мәліметтері ғана емес, сонымен қатар есептік мәліметтер берілген, бұл баяндауыш немесе бастауштыңтақырыпшаларында немесе қосымшасында көрсетілуі керек. Егер мәліметтер шартты болса, онда «шартты мәліметтер» жазылады. Мәліметтердің көзіне жіберу (ссылка) болу керек, мысалы, ҚР Статистика бойынша агенттігінің мәліметтері бойынша, ол көбінесе кесте астында көрсетіледі.

Статистикалық графиктерді әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады: аты бойынша, құру тәсілі мен графикалық бейненің мінезі бойынша. Мазмұны немесе арнаулы бойынша кеңістікте салыстыру графиктерін, әр түрлі салыстырмалы шамалардың графиктерін,вариациялық қатарлар графиктерін, территория бойынша орналастыру графиктерін, өзара байланысты көрсеткіштердің графиктерін бөлуге болады.

Құру тәсілі бойынша графиктерді диаграммаларға және статистикалық карталарға бөлуге болады.

Графикалық бейненің сипаты бойынша нүктелік, сызықтық, жазықтық (бағандық, сағаттық, квадраттық, шеңберлік, секторлық, фигуралық) және көлемдік графиктерді бөледі.

Графикалық көріністі құру кезде бірнеше талаптарды орындау қажет. Ең алдымен, график толық көрінетін болу керек, өйткені графикалық көріністің барлық мәні статистикалық көрсеткіштерді толық көрсету болып табылады. Сонымен қатар, график айқын, түсінікті болу керек. Жоғарыда айтылған талаптарды орындау үшін әрбір график бірнеше негізгі элементтерді қамту керек: графикалық бейне; графиктің алаңын; кеңістіктік бағыттушыларды; масштабты бағыттаушыларды; графиктік экспликациясын.

Статистикада орташа шамалар дегеніміз – қоғамдық құбылыстардың типтік мөлшерін нақты тарихи жағдайларда сипаттайтын жалпылама көрсеткіш. Орташа шамаларды таңдауда сонымен қатар алдын-ала есептелген орта шамалардың орташаланатын көрсеткіштерінің мәнін түсіну, яғни қандай шамалар қатынасынан есептелгенін білу керек және оның қортынды мәліметтер соммасымен байланысын және бар бастапқы мәліметтерді қортындылау керек. Осыдан кейін ғана орташа шамаларды есептеудің әдістерін таңдауға болады. Бұл үшін орта шамалардың бастапқы қатынасының есебін қолданады, яғни көрсеткіштердің экономикалық мазмұнын көрсететін, логикалық формула, мысалы:

Еңбекақының жалпы қоры

Орташа еңбекақы = ---------------------------------------

Жұмысшылар санына

осыдан кейін орташаның түрін (формасын) анықтау керек:

- қарапайым арифметикалық орташа

- салмақтанған арифметикалық орташа

- салмақтанған гармоникалық орташа

мұнда:

- белгінің орташа мәні,

х – вариациалық қатардаға белгінің мәні,

n – жиынтық саны,

f – белгінің қайталану жиілігі

( = n), w - жиынтық көлемі (w=xf).

Тәжірибеде көп қолданылатын вариация көрсеткіштерінің есептелуіне көңіл бөлу қаже. Олар:вариация құлашы, орташа сызықтық ауытқу, дисперсия, орташа квадраттық ауытқу және вариация коэффициенті.

Вариация құлашы – белгінің максималды және минималды мәндер арасындағы әр түрлілікпен анықталынады.

Орташа сызықтық және квадраттық ауытқулар белгінің өзгеруінің абсолюттік шамаларын сипаттайды. Сол себептен осы көрсеткіштердің көмегімен әртүрлі жиынтықтағы статистикалық көрсеткіштердің өзгеру дәрежесін салыстыруға болады.

- орташа сызықтық ауытқу

- дисперсия

- орташа квадраттық ауытқу

_{- вариация коэффициенті}

_{Негізгі әдебиеттер: 1,2,3}

_{Қосымша әдебиеттер: 1,2,3,4}

тақырып. Әлеуметтік-экономикалық статистиканың ғылыми негіздері. Әлеуметтік-экономикалық потенциал статистикасы

Мақсаты: Әлеуметтік-экономикалық статистиканың ғылыми негіздерінің мәнін ашу.

Міндеттері:

1.Қазіргі заманғы статистикалық жүйенің жағдайы.

2.ӘЭС түсінігі және міндеттері.

3. Статистикалық көрсеткіштер. ӘЭС көрсеткіштер жүйесі.

4. ӘЭС маңызды жіктеулер мен топтастырулар.

Әлеуметтік экономикалық статистика сапасы анықталған жалпы әлеуметтік экономикалық құбылыстарды санлық жағынан зерттейді, олардың үйлесімін, экономикадағы және әлеуметтік салалардағы даму зөаңдылықтарын көрсетеді. Зерттеу объектісі барлық деңгейлерде орын алған жаппай әлеуметтік экономикалық құбылыстар мен процестер:

- микродеңгей – шаруашылық субъектісі, үй шаруашылығы;

- мезодеңгей – экономика саласы, секторы, өңірі;

- макродеңгей – жалпы елдің экономикасы.

Әлеуметтік экономикалық статистика ұлттық экономиканың жай күйі мен оның дамуын көрететін статистикалық көрсеткіштер жүйесінің қалыптасуын зерттейді. Әлеуметтік статистикалық көрсеткіштерге сыналар жатады:

- еңбек және халық туралы көрсеткіштер;

- ұлттық байлық көрсеткіштері;

- шығын және аралық тұтыну көрсеткіштері;

- өндіріс нәтижелерінің көрсеткіштері;

- баға, тауар және ақшалай айналыс көрсеткіштері;

- экономикалық қызмет нәтижелерінің тиімділігінің көрсеткіштері;

- ҰШЖ баланстық құрылымдарының көрсеткіштері;

- әлеуметтік статистика көрсеткіштері.

Көрсеткіштер жүйесі:

- зерттелетін әлеуметтік экономикалық құбылыстың деңгейін, құрылымы мен динамикасын;

- еңбек, материалдық, қаржы ресурстарының факторлары мен олардың тиімді пайдаланылуын;

өндіріс пен тұтыну арасындағы, тұтыну мен жинақтаудың әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар арасындағы, экономикалық секторлардың арасындағы пропорциялар;

- жалпы ұдайы өндіріс процесі мен оның жекелеген сатыларының заңдылықтары мен байланыстары;

экономиканың барлық салаларындағы байланыстарды жеке қарастырып, статистикалық баға беру.

Демографиялық статистика – халықтың ұдайы өндірісі жөнінде ақпараттарды жинау, өңдеу және талдаумен айналысатын ғылым, демография бөлігі.

Статистикалық ақпарат көзі – халық санағы және ішінара бақылаулар.

Тұрақты халық – берілген территорияда тұрақты мекендейтін халық.

Бар халық – санақ кезінде берілген территорияда болған халық.

Миграция – ол ел территориясында немесе елдер арасында халықтың механикалық қозғалысы. Миграцияның негізгі көрсеткіштері: П – берілген территорияға келгендер саны, В – берілген территориядан кетендер саны. Бұл көрсеткіштердің айырмасы механикалық өсім деп аталады: Dмех.. = П - В

Бұл көрсеткіштер бойынша келу және кету коэффициенттерін есептеуге болады: К п = П / S ср, К в = В / S ср, К мех. = (П-В) / S ср. немесе Кп – К в.

Халықтың табиғи қозғалысы – ол туу және өлу процестеріне байланысты халық санының өзгеруі. Көрсеткіштері:

N- туылғандар саны,

M- өлгендер саны,

Dт.ө. = N – M– халықтың табиғи өсімі.

Қатысты көрсеткіштер (промилльиен):

К туу = N / S ср. * 1000

К өлу = M / S ср. * 1000

К т.ө. = (N-M) S ср. * 1000 немесе К т.ө. = Ктуу - К өлу

Халықтың жалпы өсімі = Dт.ө. + Dмех

Халықтың табиғи қозғалысын сипаттайтын жалпылама көрсеткіштермен бірге ішкі процестер өлім мен тууду сипаттайтын жеке коэффициенттер қолднылады.

Арнайы туу коффициенті:

К арнайы туу = N / S ср. жен. _(15-49) * 1000.

1 жасқа дейінгі балалардың (нәрестелердің) өлу коэффициенті:

К нәрест. өлу =(N1₀/ M₀ + N1₁/ M₁) * 1000,

Мұндағы: N1_{0 -} - число умерших до года в текущем году из поколения родившихся в предыдущем году, N1₁ - агымдагы жылы туығандардың ағымдағы жылы өлгені, M₀ и M_1- алдыңғы және ағымдағы жылы туылғандар саны. _{Еңбек нарығы статистикасының негізгі түсініктері мен көрсеткіштерін 23.01.01ж. ҚР «Еңбек туралы» Заңы және Жұмыс бастылық статусының халықаралық жіктемесінде анықталған. Олардың өзара байлансын келесі түрде беруге болады:}

_{Елдің халық саны = Еңбекке жарамсыз жастағы халық (балалар мен зейнеткерлер) + Еңбек жасындағы халық.}

_{Еңбекке жарамсыз жастағы халық (балалар мен зейнеткерлер) = Жұмыс істемейтін халық + Еңбекке жарамсыз жастағы халықтың ішінде жұмыс істейтіндер.}

_{Еңбекке жарамды халық = Еңбек жасындағы халық - 1 және 2 топтағы мүгедектер.}

_{Еңбек ресурстары = Жұмыспен қамтылғандар + Жұмыссыздар + Еңбек жасындағы жұмыс істемейтіндер (күндізгі бөлімде оқитын студенттер, үй шаруасындағы әйелдер).}

_{Экономикалық белсенді халық = Жұмыспен қамтылғандар + Жұмыс іздеген жұмыссыздар.}

_{Жұмыспен қамтылғандар жалдамалы жұмыскерлер және өз бетімен жұмыспен қамтылғандар болып бөлінеді.}

_{Жалдамалы жұмыскерлер = Азаматтық халық + Әскери қызметкерлер.}

_{Өз бетімен жұмыспен қамтылғандар = Жеке негізде жұмыс істейтіндер + Жұмыс берушілер + Жеке кәсіпорындарда ақы алмайтын жұмыс күші + Ұжымдық кәсіпорындар мүшелері.}

_{Еңбек ресурстары құрылымының көрсеткіштері}

_{Халықтың экономикалық белсенділік көрсеткіші: жалпы халықтағы экономикалық белсенді халық үлесі.}

_{Жұмыссыздық деңгейі: экономикалық белсенді халықтағы жұмыссыздар үлесі.}

_{Экономикалық белсенді еңбекке жарамды халықтың деңгейі: жалпы еңбек ресурстары санындағы экономикалық белсенді еңбекке жарамды жастағы халық үлесі.}

_{Халықтың еңбекке қабілеттілік коэффициенті: еңбекке жарамды жастағы халықтың барлық халық санының қатынасы.}

_{Жұмыс бастылық коэффициенті: жұмыспен қамтылғандардың жалпы халық санына қатынасы.}

_{Потенциалды орын басу коэффициенті: еңбек жасына дейінгі халықтың еңбек жасындағы халыққа қатынасы.}

_{Зейнеткерлік жүктеу коэффициенті: зейнеткерлік жастағы халық санының еңбек жасындағы халық санына қатынасы.}

Жұмыс уақыты, жұмыс күші.

1. Жұмыс бастылар көрсеткіштері.

Жұмыспен қамтылғандардың жалпы көрсеткіші: жұмыскерлердің тізімдік саны – ол белгілі бір күнге есептелінетін сіттік көрсеткіш. Жұмыскерлердің орташа тізімдік саны – кезеңнің әрбір күніндегі жұмыскерлердің тізімдік санын өзара қосып, сол кезеңдегі календарлық күндер санына бөлу арқылы есептелінеді. Бұл жағдайда демалыс және мейрам күндеріндегі жұмыскерлер саны алдыңғы күндегі санымен алынады.

2. Жұмыс уақыты құрылымының көрсеткіштері.

Еңбек шығындарын жұмыскерлердің нақты жұмыс істелінген уақытының санымен дәлірек сипаттауға болады. Тірі еңбек шығындарының жалпы көлемі жұмыс істелінген адам-сағат немесе адам-күнмен өлшенеді. Жұмыс уақыты құрылымының бірнеше көрсеткіштер бар:

Жұмыс уақытының календарлық қоры = жұмыскерлердің орташа тізімдік саны * есепті мерзімдегі календарлық күндер саны.

Табельдік қор = календарлық қор – демалыс, мейрам күндері

Максималды мүмкіндік қоры = табельдік қор – кезекті демалыс.

Жұмыс уақытының жұмысқа келу қоры = Максималды мүмкіндік қоры - жұмысқа түрл себептермен келмеу. Ол жуықтап календарлық қордың 50% құрайды.

Нақты жұмыс істелген уақыт = жұмысқа келу қоры – күн бойы бос тұру.

Нақты жұмыс істелген уақыт бойынша жалпы еңбек шығындары анықталады.

3. Еңбектің құндық бағасы

Ақшалай түрде өлшенген – еңбек шығындары – бұл еңбек бағасы. Ол 1 адамға бір адам-сағатқа есептелінеді.

4. Жұмыс уақыты мен жұмыс күшін пайдалану көрсеткіштері.

Жұмысшылардың ауысым коэффициенті (жұмыс орындарын пайдалану көрсеткіші):

а) кәсіпорындар жұмыс істейтіндер саны / сәт көрсеткіші бойынша белгілі бір күнге есептелінетін толық ауысымда жұмыс істейтіндер саны.

б) жұмыс істелген адам-күндерінің жалпы саны / толық ауысымда жұмыс істелген адам-күні саны.

Еңбек өнімділігі-уақыт бірлігіне белгілі бір өнім көлемін өндіру мүмкіндігі. Еңбек өнімділігі деңгейі уақыт бірлігіне өндірілген өнім көлемімен немесе өнім бірлігін өндіруге кеткен жұмыс уақытының санымен өлшенеді. Тәжірибеде еңбек өнімділігі деңгейінің тура және кері шамаларын есептелінеді:

Тура шама:

Q

W = ---------,

T

мұндағы, W – уақыт бірлігінде өндірілген өнім көлемі.

Q – өндірілген өнім көлемі

T – жұмыс уақытының шығындары.

Кері шамасы:

T

t = -----------,

Q

мұндағы, t – еңбексыйымдылығы.

Жұмыс уақытының қолданылатын бірліктеріне байланысты: орташа сағаттың, күндік, айлық және жылдық еңбек өнімділігін ажыратады.

Еңбек өнімінің деңгейі мен динамикасын зерттеу үшін келесі әдістер қолданылады: табиғи, еңбек, құндық.

Еңбекақы – жүйелі түрде өндірілген өнім немесе көрсетілген қызмет, жұмыс істелген уақыт үшін алынатын сыйақы немесе жыл сайынғы кезекті демалыс пен заңнамаларда көрсетілген басқа да жұмыс істелінбеген уақытқа төленетін төлемдер.

Еңбекақы қорының құрамына кіреді:

1. Жұмыс істелінген уақытқа ақшалай және натуралды формада кәсіпорындар мен ұйымдардың есептлеген еңбекақы сомасы.

2. Жұмыс істелмеген уақытқа анықталу.

3. Ынталандырылатын қосымша төлемдер мен үстемелер, жұмыс тәртібі мен жағдайларына байланысты өтемдік қосымша төлемдер мен үстемелер.

4. тамақтануға, тұрғын үйге, отынға берілетін жүйелі төлемдер.

Еңбек ақы қорын зерттегенде келесі түрлерін бөледі: сағаттың, күндік, айлық және жылдың еңбекақы қоры.

Негізгі әдебиеттер: 4,5,7 Қосымша әдебиеттер: 5,6,8