Читайте также:
|
14.1 Қазіргі заманғы ғаламдық экологиялық және экономикалық проблемалар, олардың Қазақстандағы ерекшеліктері
14.2 Мемлекеттің экологиялық бағдарламалары, олардың мазмұны
14.3 Қазақстан заңнамасында қоршаған ортаны қорғаудың, табиғатты ұтымды пайдалану және ресурстарды үнемдеудің құқықтық негізі
14.4 ҚОҚ дағы шетелдік реттеу тәжірибесі
1-сұрақ. Қазіргі уақытта Жер қойнауынан жыл сайын 10 млрд. тонна руда, отын, құрылыс материалдары, оның ішінде 4 млрд тон-на мұнай мен табиғи газ, 2 млрд тонна көмір шығарылады. Егістік-
терге 92 млн тонна минералдық тыңайтқыштар мен 2 млн тонна улы химикатгар шашылады. Атмосфераға 200 млн тоннадан астам көміртек тотығы, 146 млн тонна күкірт диоксиді, 53 млн тонна азот оксиді, 250 млн тонна шаң-тозаң тасталады. Су қоймаларына 32 млрд кубометр тазартылмаған сулар тасталады. Дүниежүзілік мұхитқа жыл сайын 10 млн тоннаға дейін мұнай түседі, Жыл сайын 6-7 млн гектар егістік егін шаруашылығы үшін жарамсыз болып қалады. Қоршаған ортадағы көптеген өзгерістер қайталанбайтын болды, сондықтан адамзаттың іс-әрекетін нақтылау қажеттілігі айқын.
Қазақстанның экологиялық проблемалары соңғы 20-30 жыл ішінде едәуір шиеленісті. Республика аумағында бағыты тар, негізінен ресурс тұтынатын, шаруашылық кешендер жұмыс істеген ұзақ уақыт ішінде бүгінгі таңдағы, тым жағымсыз, ал бірқатар аудандарда айтарлықтай тұрақсыз экологиялық жағдай қалыптасты. Табиғатты пайдаланушының жеткіліксіз ойластырылған стратегиясының, шаруашылықтың қарқынды дамуының, антропогендік жүктемелерді ғылыми реттеу қажеттілігі мен мүмкіндіктерін жоққа шығару салдарынан табиғи ортаның кауіпті азуы әлі де жалғасуда.
Су көздерінің экологиялық жай-күйіне көңіл аударайық.
Ең жағымсыз жағдай Ертіс өзенінің бассейнінде қалыптасты. Жекелеген учаскелердің ластану деңгейі жол берілетін шекті шоғырлануынан (ЖШШ алты валенттік хром бойынша 5-7 есеге, органикалық қоспалар бойынша - 1,3-3,5 есеге, мұнай өнімдері бойынша 20-30 есеге асады. Зиянды заттар Балқашқа да молы-нан тасталады: «Балқашмыс» ӨБ жылына мыс, қорғасын, сынап тастайды. Мұнымен бірге, өзен салалары Балқашқа органикалық заттарды көптеп әкеледі.
Қосымша ақпарат, Қазақстанның су ресурстарының 45%-ы Ресейден, Тәжікстаннан, Өзбекстаннан, Қыргызстаннан және Қытайдан ағып келетін өзендерден құралады және тек 55%-ы ғана республика аумағында: 19%-ы - Қытайдан, 15%-ы - Өзбекстаннан, 8%-ы — Ресейден және 3%-ы — Қырғызстаннан қалыптасады. Қазақстанның суға ңажеттілігі 34-40 текше километрді құрайды.
Сондай-ақ Каспий теңізінің жайы да ерекше толғандырады. Оның деңгейінің көтерілуіне байланысты бес мұнай-газ кен орны,
коммуникациялар, елді мекендер мен өнеркәсіп нысандары су басқан аймақта қалды. Каспий теңізінің ластану нәтижесінде суда жүзетін құстардың, итбалықтың жаппай қырылу жағдайлары орын алды.
Арал теңізі - экологиялық апат аймағы. Өзен тармақтарының көп жылдан бері қысқаруы оның деңгейінің 15 метрге төмендеуіне және су құрамында зиянды заттардың моолаюына әкеп соқтырды. Жыл сайын Қазақстанның аумағына және одан тысқары теңіз түбінен 150 мың тоннадай шаң-тозаң мен тұз көшіріледі. Теңіз бассейнінде биологиялық ортаның азуының қайталанбайтын процестері күшеюде.
Қазақстанның жайылымдары - республканың ұлттық байлығы. Олар 182 млн га ауданда орналасқан және сонымен бірге республика аумағының 67%-ын және бүкіл ауыл шаруашылығы жайылымдарының 81%-ын ала отырып, республиканың негізгі экологиялық ортасы болып табылады.
Жердегі барлық тіршілік континенттерді жабатын жұқа, берік емес қабатқа байланысты. Осы бағалы қабат өте ұзақ уақыт бойы қалыптасады, алайда бүлінуі де тым жылдам болуы ықтимал.
«Әлемдік қорғаушы» институтының деректері бойынша жыл сайын континенттер топырақтың сыртқы құнарлы қабатының 24 млрд тоннасын (АҚШ-тың бүкіл жыртылатын жерінде соншама) жоғалтады және жағдай одан әрі нашарлауда. Африкада 1 млрд га-дан астамы, Азияда да 1,4 млрд га аздап немесе тұтастай шөлейттенген, ал Солтүстік Америкадда қуаң жерлер 74%-ды құрайды; ЕО-ның 15 елі де шөлейттенуден зардап шегуде.
Шөлейттену неден пайда болады және оны не шиеленістіреді? Адам қызметінің мына төрт түрі оған тікелей себепкер болады:
• топырақты тым аздыртуға әкеп соқтыратын жерді шамадан тыс пайдалану;
• малды топырақты бүлінуден қорғайтын өсімдік жабынын шамадан тыс құртатындай жаю;
• жер бетіндегі топырақты ұстап тұратын ағаштарды жойып ормансыздандыру;
• суармалы жерлерді тұздандыруға әкеп соқтыратын суландырудың қате әдістері.
Өзіміз көргендей, шөлейттену - әлемді шөлдердің басуы емес, бұл биологиялық және экономикалық өнімділікті жоғалтумен қоса қуаң жерлердің азуы.
Негізінен шөлейттену жер ресурстарын ұқыпсыз пайдаланудан (481,1 млн. га) және техногендік факторлардан (6 млн га) пайда болады.
Қазақстанда БҰҰ-ның қоршаған орта және даму жөніндегі бағдарламасының қолдауымен 1996 жылдан бері Шөлейттенумен күрес жөніндегі іс-қимылдардың ұлттық бағдарламасын дайындау жүргізіледі.
Жерлердің одан әрі азуының алдын-алу; егістіктердің құнарлығын қалпына келтіру; орман көлемін кеңейту; ерекше қорғалатын аумақтар желісін құру; жер қойнауын ұтымды пайдаланудың экономикалық тетіктерін әзірлеу; жерлердің техногендік бүлінуінің алдын алу және оларды қайтадан өңдеу сияқты іс-қимылдар қарастырылған.
Адам өміріне көп зиян тигізетін проблемаларды қысқаша атап өтелік:
1. Улы өнеркәсіптік қалдықтарды жинау, құрғату, қайта өңдеу
және көму мәселелері. Барлығы 2 млрд тонна жиналды, жыл сайынғы өсім 73 млн тоннаны құрайды.
2. Шиеліністі радиациялық жағдай.
Қазақстан - шикізат өндіру, ядролық оқ-дәрі жасау және сынау, ядролық ракеталарды сынау және жою, қалдықтарды көму ядролық-стратегиялық бағдарламалар толық мөлшерде жүзеге асырылған Жер бетіндегі жеке дара орын. Мұның барлығы радио-нуклидтермен, радиоизотоптарымен, уран кәсіпорындарының, зымыран-ғарыштық кешендердің өнеркәсіптік қалдықтарымен ластануына байланысты.
Қазақстан аумағындағы әскери полигондардың көлемі 20 млн гектарды құрады; жалпы қуаты 50 мегатоннаға жуық 500 әуе және жер асты жарылыстары жүргізілді.
Қоршаған ортадағы орын алған өзгерістер халықтың денсаулығына өте әсер етеді. Адамдардың үшінші ұрпағының өзі топырақ, су, өсімдіктер, мал еті арқылы зиянды ықпалға ұшырайды.;
2-сұрақ. Мемлекеттік реттеу әдістерін екі топқа бөлуге болады:
• Технологиялық стандарттарға негізделген әкімшілік-құқықтық әдістер.
Бірінші кезекте мемлекеттің табиғи ортаның түрлі элементтерін қорғау талаптарының орындалуын ынталандыруына негізделген экономикалық әдістер.
Әкімшілік-құқықтық әдістер тастауға жол берілетін нормаларды белгілеуді; шикізаттың немесе өнімнің белгіленген түрін қолдануға тыйым салуды; түрлі салаларға арналған сараланған экономикалық стандартгар жүйесін белгілеуді қарастырады.
Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық әдістері мыналар болып табылады:
1) қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды жоспарлау және қаржыландыру;
2) табиғи ресурстарды пайдалану үшін төлем төлеу;
3)табиғи ресурстарды қорғау және ұдайы өндіру үшін төлем төлеу;
4) қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;
5) экологиялық сақтандыру;
6) қоршаған ортаны қорғау қорларын құру.
Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру барлық деңгейдегі бюджеттерде жеке жол болып бөлінеді.
Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану және ұдайы өндіруді қамтамасыз ету үшін жауапты уәкілетті мемлекеттік органдардың мына функцияларын қарастырайық:,
• табиғи ресурстарды баскару;
• қоршаған ортаны қорғауды және жақсартуды жоспарлау;
• экологиялық нормалау;
• қоршаған ортаға әсерді бағалау;
• экологиялық сараптама;
• экологиялық лицензиялау;
• экологиялық аудиттеу;
• экологиялық мониторинг;
• экологиялық бақылау;
• экологиялық тәрбие және білім беру.
Қоршаған ортаның және табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингін қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалану саласында басқарушылық және шаруашылық шешімдер қабылдау мақсатында, қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты пайдалануды басқару функцияларын жүзеге асыратын арнайы уәкілетті мемлекеттік органдар жүргізеді.
Экологиялық нормалау - ПДК қорғау саласында нормативтер белгілеу.
Экологиялық аудиттеу - кәсіпорындардың табиғатты ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету жөніндегі қызметінің жай-күйін тексеру.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау саласында мемлекеттік, ведомстволық, өндірістік және қоғамдық бақылау жүзеге асырылады.
Қоршаған ортаны қорғау үшін жауап беретін мемлекеттік органдар:
- ұйымдарға және меншік нысанына және бағыныстылығына қарамастан басқа да нысандарға (қызметтік куәліктерін көрсетіп) кедергісіз кіруге, танысу үшін құжаттаманы,талдаулардың нәтижелерін және бақылауды жүзеге асыруға
қажетті өзге де материалдарды сұратуға және тегін алуға;
- қоршаған ортаны қорғау мен сауықтандыру жөніндегі жоспарлар мен іс -шаралардың орындалуын тексеруге;
- мемлекеттік экологиялық сараптама өткізу жөнінде ұсыныс
енгізуге және оның қорытындыларының орындалуын тексеруге;
- республика аумағына экологиялық қауіпті жүктерді (бұйымдарды), қалдықтарды және қоршаған орта сапасының және экологиялық талаптардың нормативтері бұзылып жүзеге асырылатын шикізат ресурстарын экелуге, сондай-ақ транзиттеуге тыйым салу жөнінде ұйғарымнама шығаруға;
- қоршаған ортаны қорғау жөніндегі заңнаманы бұзу нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерін анықтауға және осының нәтижесінде кінәлі тұлғаларға осы зиянды ерікті түрде өтеуге талап қоюға немесе сотқа талап табыс етуге;
- экологиялық сараптама жөнінде қорытынды жасауға тиісті қаржы-кредиттік ұйымдарға экологиялық талаптар бұзылып немесе экологиялық сараптаманың жағымды қорытындысыз жүзеге асырылып жатқан шаруашылық немесе өзге кызмет нысандарын салуды және пайдалануды қаржыландыруды тоқтату туралы ұйғарымнама табыс етуге құқылы.
3-сұрақ. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі органдардың нақты жағдайлардағы іс-қимылдары құқықтық құжаттарға жауап беруі тиіс, осы құжаттар - атап айтқанда 1997 жылдың 15 шілдесінде қабылданған ҚР «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы болып табылады.
Осы заңға сәйкес мемлекет экологиялық қауіпсіздіктің жалпы нормаларын, стандартгары мен ережелерін айқындайды. Заңда қоршаған ортаның сапасын нормалаудың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті және халықтың денсаулығын қорғауға кепілдік беретін қоршаған ортаға әсер етудің ғылыми негізделген шекті жол берілетін нормаларын белгілеу болып табылады.
Қоршаған ортаның сапа нормативтерінің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1) қоршаған ортадағы зиянды заттардың шекті жол берілетін шоғырлану нормативтері;
2) шудың, тербелудің, магниттік өріс пен өзге де зиянды физикалық әсерлердің шекті жол берілетін деңгейлерінің нормативтері;
3) радиациялық әсердің шекті жол берілетін деңгейінің нормативтері;
4) қоршаған ортаға шығарылатын және тасталатын ластайтын заттардың шекті жол берілетін нормативтері;
5) ауыл және орман шаруашығында агрохимикаттарды қолданудың шекті жол берілетін нормалары; қорғау, санитарлық-қорғаныс және өзге де қорғаныс аймақтарының нормативтері.
4-сұрақ. Табиғатты пайдалануды экономикалық реттеуде дамыған индустриалды елдердің тәжірибесін қарастырайық.
АҚШ-та қазіргі уақытта экономикалық реттеудің нарықтық әдістерінің негізінде «баббл-қағидат» әдісі («құты қағидаты») аталатын әдіс алынады. Бақылау әрбір жеке құбырға, пешке емес, қоршаған ортаны ластайтын көптеген қондырғылары бар бүкіл кәсіпорынға орнатылады. Қандай да бір немесе өзге заттардың тасталуының мөлшері анықталады. Кәсіпорын ластанудың тапсырылған деңгейі аспауға тиіс орасан зор күмбездің («құтының») астында деп қарастырылады. Кәсіпорын осы деңгейдің шектерінде жекелеген құбырлардан шығатын зиянды заттардың мөлшерін өзі белгілейді және жалпы нормативке жетуге болатын түрлі тәсілдерді өзі таңдай алады: отынның бұдан да таза түріне көше алады, технолгияның бір түрін басқаға ауыстыра алады, өндіріс бейінін өзгерте алады, оның мөлшерін қысқартып, ең қауіпті цех-тар мен учаскелерді жаба алады.
«Баббл-қағидасының» артықшылығы, эсіресе, ол тастаудың жалпы лимиті (немесе нормативі) заң жүзінде белгіленген өңірдің барлық кәсіпорындарына таралғанда көрінеді. Егер бір кәсіпорындар қалдықтарды залалсыздандырудың тиімді әрі қымбат емес тәсілдерін тауып, сонымен бірге қалдықтарды тастаудың өмірлік нормативтен төмен болуын қамтамасыз ете алса, онда басқалар олардан орта деңгейден тыс тастау құқығын (алайда өмірлік норматив шеңберінде) сатып ала алады.
Батыс Европада, сондай-ақ АҚШ-та Қалдықтар биржалары құрылған. Бұл қалдықтар шығарушылар мен оларды ықтимал тұтынушылар арасындағы делдалдық ұйымдар, сондай-ақ олар қалдықтардың қайсысы өндірістік қажетке жарамды екенін қадағалап отырады. Қалдықтар биржалары өнеркәсіпшілерді
қоқыс тастайтын жерге әкелгенді пайдалануға немесе өңдеуге,
сонымен бірге бастапқы шикізаттың орнына пайдалануға тартуға тырысады. Екінші жағынан, биржалар кәсіпорындарды олардың өздерінің қалдықтарын өздеріне өңдеуге мүдделі етуге тырысады.
Дата добавления: 2015-09-10; просмотров: 234 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |