Читайте также:
|
1. Жумаев Ж. Экономиканың мемлекеттік реттелінуі.-2001.
2. Алимбаев А.А. Государственное регулирование экономики.-Алматы,1999.
3. Морозова Т.Г. Государственное регулирование экономики.-Москва,2001.
Тақырып. Елдің экономикасындағы өндірістік инфрақұрылымның рөлі және оның дамуын нарық қызметінің жағдайында мемлекеттік реттеу
15.1 Елдің экономикасындағы өндірістік инфрақұрылым, оның құрамы, рөлі
15.2 Көліктік кешеннің дамуын мемлекеттік реттеу
1-сұрақ. Қоғамдық шаруашылық екі салаға бөлінетіні белгілі. Бұрын оларды материалдық және материалдық емес деп немесе өндірістік және өндірістік емес деген салаларға бөлетін. Мұндай тәсіл сақталған. Бірінші сала қоғамдық тұтыну мен жеке тұтынуды қанағаттандыратын өнім жасалатын салаларды біріктіреді, екіншісі - материалдық емес салаларды біріктіреді (көлік, байланыс, сауда, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, өнер, ақпараттық, коммуникация, радио, теледидар).
Бөлу дегеніміздің өзі бұл шартты түрдегі ұғым, өйткені халық шаруашылығының барлық салалары арасы үзілмейтін байланыста болады. Бірінші аяның саласы шығарылған тауардың қозғалысын өз уақытында қамтамасыз етуі тиісті, қоғамның зияткерлік ре-сурстарын, өндірістік аяларды құратын, екінші аяның қызмет «көрсетуінсіз» дами алмайды.
Бірінші аяның салалары пайда болып, дамуының арқасында, екінші аяның салалары пайда болып кеңеюде. Оларды бөлу -еңбекті бөлудің әрі қарай тереңдеуінің және осы үздіксіз үдеріс үшін сыртқы жағдай құрудың нәтижесі.
Өндірістік инфрақұрылым - бұл өндіріс үдерісінің тікелей сыртқы жағдайын қамтамасыз ететін салалар кешені. Мұнда жүк көлігі, көтерме сауда, электр-газ және сумен қамтамасыз ету, қойма шаруашылығы, байланыс, ақпараттарды өңдеу; жарнамалық маркетингтік қызмет көрсетудің аясындағы кәсіпкерлік, жалға беру, консалтинг, инжиринг, өндіріс құралы арқылы көтерме сауданы ұйымдастыру (биржалар, аукциондар) кіреді.
Инжиринг - өндіріс, инфрақұрылым объектілерінің мәселелерін өңдеу бойынша, бәрінен бұрын әр түрлі инженерлік қызметтерді коммерциялық негізде ұсыну нысанындағы қызмет аясы.
Әлеуметтік инфрақұрылым - сапалы жұмыс күшінің үздіксіз ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін салалар денсаулық сақтау, білім беру, жолаушылар көлігі, коммуналдық-тұрмыстық қызмет көрсету, қоғамдық тамақтандыру, демалысты ұйымдастыру, спорт, туризм және т.б.).
Институционалдық инфрақұрылым — халық шаруашылығы дамуының макроэкономикалық реттеуін қамтамасыз ететін салалар кешені мен қызметі (басқарудың мемлекеттік аппараты, лизингтік және брокерлік фирмалар, сауда үйлері, қорлар, қаржылық және банктік жүйе, ғылыми мекемелердің жүйесі және т.б.)
Экологиялық инфрақұрылым қоршаған ортаны ластанудан қамтамасыз ететін, салалар мен инженерлік құрылысты қоғамдық өндірістің экологиялық даму жағдайын, адамдардың өндірістік қызметінің сыртқы әсерін азайтуды біріктіреді.
Көлік кешенін мемлекеттік реттеудің мәселелерін қарастыруға тоқталамыз.
Оның ұдайы өндірістік үдерісін қамтамасыз ету рөлі өте зор, ол экономиканың, әлеуметтік саланың, мәдениеттің, қорғаныс-саяси жүйенің және басқалардың дамуында маңызды қызмет атқарады. Көліктің экономикалық рөлі оның кез келген өндірістің органикалық тізбегі болып табылатындығында. Оның көмегімен өндіріс орнынан өнімдерді тұтыну нүктесіне жеткізеді. Бейнелеп айтқанда, көлік - бұл мемлекеттің «қан жүргізетін» жүйесі. Өндірістік күштің бесінші бөлігін қамтитын ол, өндірісті үздіксіз жағдайда ұтымды орналастыруға және қоғамдық еңбектің жоғары өнімділігіне қызмет етеді.
Көлік - халық шаруашылығының ірі саласы. Көліктің негізгі қоры халық шаруашылығының барлық қоры көлемінің 30 пайызын құрайды. Республиканың көліктік-коммуникациялық кешені Қазақстанның ЖҰӨ-нің 10 пайыздан артығын құрайды.
Көлік жұмысын сипаттайтын көрсеткіштің негізгі көлемі - жүк тасымалының көлемі. 2007 жылы қаңтарда жүк тасымалының жалпы көлемі 139,9 млн тоннаны қүрады және 2006 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 2,3 пайызға өсті.
Статистика бойынша көлікте жұмыспен қамтамасыз етілген тұрғындардан жұмысшылар мен қызметшілердің 9 пайызы
тіркелген (200 мың жұмыс орны). Сонымен бірге ведомстволық және қалалық жолаушылар көлігі, сондай-ақ түсіру-тиеу жұмыстарындағы көліктер есептелмейді.
Одан басқа өнеркәсіптің бірқатар салалары жекелей немесе толық көлік үшін жұмыс істейді.
Салалардың бірінші топ бөлімшелеріне - жанармай өнеркәсібі, энергетика, металлургия, орман шаруашылығы және көптеген басқа да салалар кіреді. Тәжірибе жүзінде тұтастай көлік үшін жұмыс істейтін салалардың екінші топтар бөлімдеріне локомотивтік және вагон құрылысы өнеркәсібі, елеулі дәрежеде автомобиль, кеме құрылысы, ұшақ құрылысы өнеркәсіптері және басқалар енеді. Осыны есептегендегі көлік пен көлік үшін жұмыс істейтіндердің барлық үлесті салмағы халық шаруашылығында жұмыс істейтіндерден 20 пайызға асады.
Көптеген барлық жүктің бағасындағы көлік шығындарының үлес салмағы 15-40 пайызды құрайды, ал алыс аудандарға тауарларды жеткізу бойынша көлік шығындары өндіріс пунктіндегі бағадан бірнеше есе асады.
Көліктің әлеуметтік қызметі ең алдымен, адамдардың еңбек және тұрмыстық жағдайына байланысты жол жүруін қамтамасыз етуде. Көлік мысалы, көптеген адамдарға демалыс аймақтарына тұрғындардың денсаулығын сақтау және жақсарту мүмкіндік туғызады. Көлік туристерді тасымалдауда өте үлкен жұмыстар орындайды.
Қазіргі уақытга көліктің кез келген түріне келесі талаптардың кешені ұсынылады:
1. Толық және өз уақытында халық шаруашылығының және тұрғындардың тасымалда қажеттілігін қанағаттандыру.
2. Жұмыстың одан да гөрі мүмкін жоғары үнемділігін қамтамасыз ету және тасымалдың өзіндік құнын азайтуды қамтамасыз ету.
3. Көлік құралдары мен айналымдық құралдардың айналымдылығын тездету мақсатында жүктерді жеткізу мерзімін қысқарту.
4. Жолға шығару пунктінде, жол бойында және бару пунктінде жолаушылар үшін комфорт (ыңғайлылық) деңгейін көтеру.
2-сұрақ. Біздің республикада Президент 1994 жылы 21 қыркүйекте қол қойған «ҚР көліктері туралы» Заңы көлік қызметін мемлекеттік реттеу мен басқару негізін құрайды. Бұл заңға сәйкес көлік қызметін мемлекеттік реттеу құқықтық қамтамасыз ету, лицензиялау, салық салу, кредиттеу және баға белгілеу, инвестиция жүргізу, бірегей әлеуметтік және ғылыми-техникалық саясат, Қазақстан Республикасының заңдарын көлік кәсіпорындарының орындауына бақылау арқылы жүзеге асады.
Заңда мемлекеттік органдар көлік кәсіпорнының шаруашылық қызметіне араласуға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңында карастырылған жағдайдан тыс қызметкерлерді басқа жұмыстарға тартуға құқығы жоқтығы көрсетілген.
Көлікті басқаруды Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігі жүзеге асырады. Үкімет бұл ведомство белгілі бір қызметтер жүктеген. Олардың ішіндегі кейбірін атаймыз: көліктің барлық түрінің дамуының мемлекеттік бағдарламасын және тұжырымдамасын әзірлеу, инвестициялық және ғылыми-техникалық және әлеуметтік саясат, кадрларды оқыту мен дайындау, болжамдар және республика мұқтаждығы мен тұрғындардың тасымалындағы мемлекеттік тұтыну қажетін өз уақытында сапалы қамтамасыз ету.
2007 жылы ҚР-ның 2015 жылға дейінгі Көлік стратегиясы қабылданды.
Республиканың бүгінгі көлік кешені – бұл көлік жүйесі, көлік желісі, жалпы қолдану көлігі және жалпы қолдануда жоқ көлік тәрізділерден тұратын үлкен организм, үлкен шаруашылық.
Бұл түсініктердің мазмұнын қарастырайық.
Көлік жүйесі туралы айтқанда, көліктің әр түрлі кешендері түсініледі. Бірақ көліктің әр түрі белгілі бір әкімшілік-шаруашылықтық өз дербестігі болады, оның барлығы өзара байланысты және оның әр түрі тасымал үдерісіне елеулі ықпал көрсетеді. Мысалы, Қазақстан - ірі көлік жүйесі бар еуроазиялық аймақтағы жол айрықтарында орналасқан транзиттік мемлекет. Қазақстан арқылы тәжірибе жүзінде барлық бағытқа шығатын, Орынбор - Ташкент, Түркістан - Сібір темір жолы, трансқазақстандық темір жолында Петропавл - Мойын-ты - Шу жолы салынған.
Көліктік желі — бұл республиканың кейбір аймақтарының елді мекенін байланыстыратын, барлық жол қатынастарының жиынтығы. Көліктік желі белгілі бір аумақ пен көлік күшінің әлеуетті қызмет көрсету деңгейін сипаттайтын, маңызды элементтерінің бірін көрсетеді. Қазақстандағы ішкі бірігу мен республиканың ішінде көліктік қызмет көрсету деңгейі төмен. Әр түрлі елді мекендер арасындағы байланыс жоқ.
Жалпы қолданудағы көлік (немесе магистралды көлік) іс жүзіндегі заң жағдайына сәйкес жолаушылар мен жүк тасымалының барлық түрін жүзеге асыруы тиіс. Ол темір жол, теңіз, өзен, автомобиль, әуе кеңістігіндегі, өткізбелі құбыр тасымалы және қалалық қоғамдық көліктердің барлық түрін қосады. Жалпы қолданудағы көлік мемлекеттің бірегей көлік жүйесінің негізін құрайды және мемлекеттің тасымалдағы негізгі қажетін қамтамасыз ететін, дербес «көлік өнеркәсібін» көрсетеді.
Жалпы емес пайдаланудағы көлікке жеке меншіктегі, тек өзінің ведомствосы үшін тасымалды орындаушы ведомстволық көлік кіреді. Мұнайды, мұнай өнімдерін және газды қотаруға арналған, өткізбелі құбыр тасымалы ерекше орын алады және нақты жағдайда халық шаруашылығының барлық салаларының мүддесі үшін пайдаланылады.
Біздің республикада теңіздегі көліктен басқа көліктің барлық аталған түрлері бар. Елдің географиялық жағдайына байланысты теңіз көлігі енді қалыптасуда. Республикада «Ақтау» деп аталатын бір ғана теңіз порты бар.
Егер республиканың көлік кешенінің даму керсеткіші туралы айтар болсақ, онда барлығынан бұрын, тасымалдың жалпы (жүктерді жіберу) және жүк айналымының (м/км) көлемі тәрізді, елеулі көрсеткіштерін бөліп көрсетеді.
Республикадағы көліктік машина құрылысының, жылжымалы құрамды, локомотивті, қосымша бөлшектерді шығарудың болмауы, көлік құралдарының моральдық және техникалық тозуына әкеледі. Қазақстан көліктердің қосымша бөлшектерін және 100% жылжымалы құрамды, материалдарды, толықтыратын бөлшектерді сырттан алады. Теміржолды меншікке беру проблемасы әр түрлі елде әр қилы шешіледі: мысалы, АҚШ-та елдің барлық теміржолының үлкен үлесін құрайтын, бірінші санаттағы барлық жолдар жеке компанияға қарайды; Жапониядағы мемлекеттік теміржолдың қатал дағдарысы 80-жылдары олардың толық жекешелендірілуіне әкелді; Италияда тәжірибе жүзінде барлық теміржол мемлекеттің меншігінде, олардың үлесіне барлық теміржол тасымалының 98 пайызы келеді; Германия мен Францияда теміржолдар 100 пайызға мемлекеттік меншік болып табылады және мемлекеттің демеу қаржысына ие.
Біздің республикамыздың жағдайында теміржол жүйесін жаппай жекешелендірудің бірнеше себептерге байланысты қолайсыз:
1. Жекешелендірудің кез келген түріне тартылған капитал, кез
келген қазақстандық консорциум үшін қалайда үлкен болады және бәрінен бұрын, жол жүйесін тез арада шетелдіктер иеленеді, ал мұның өзі маңызды стратегиялық активтер үшін қажетті емес.
2. Теміржолдар Қазақстандағы өзінің кейбір қызмет аясында
табиғи монополист болып қала береді және егер олар жекешелендірілсе, онда мемлекеттің қатаң басқаруына тап болып, оларда коммерциялық пайда алу үшін нақты еркіндік өте аз қалады.
3. Теміржолдар жолаушылар секторында маңызды әлеуметтік
міндетті орындайды, өйткені мемлекет осы міндеттерді
жүзеге асыруда жауаптылықты және жолаушылар тасымалында әлеуметтік шығындарды мойнына алады, ол жеке иелердің пайдасын қаржыландыруға тиіс емес.
4. Егер мемлекет қазіргі уақытта теміржол арқылы мектептерді, ауруханаларды және т.б. тиімді қамтамасыз етпесе, оны жекешелендіру теміржол жұмысшыларын көптеген жеңілдіктерден айырады, өйткені бірде-бір жеке меншік компания негізгі әлеуметтік құқықтарға кепілдік бере алмайды.
Теміржол көлігінің қандай салалары жекешелендірілуі мүмкін? Меншіктің әр түрлері болуы мүмкін бе?
Іс жүзіндегі кірме теміржолдар, негізгі магистральдан тарамдалған және тұйық жолдар тиеу-түсірудің, жөндеу жұмыстарының үлкен кешендері, қосымша бөлшектерді, тұтас машиналар мен тетіктерді, магистральды жолдардың сенімді қызмет істеуі үшін материалдарды дайындау мен жеткізілімі жекешелендіріледі.
Экономиканың рыноктық құрылымы кезінде теміржол үшін барлық қажеттілердің кімнен сатып алынатыны маңызды емес, ең бастысы - бағасының төменділігі,сенімділігі және стандартқа сәйкестілігі.
Қайталау сұрақтары:
1. Инфрақұрылым түсінігі, оның жіктелуі.
2. Көлік кешенін мемлекеттік реттеу.
3. Көлік түрлерін жіктеңіз, олрдың әрқайысысын мемлекеттік реттеу қандай жолға қойылған.
Дата добавления: 2015-09-10; просмотров: 103 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |