Читайте также:
|
Жоғары, ультражоғары және тым жоғары радиожиіліктің электр магниттік өрістері (ЭМӨ) өнеркәсіптің түрлі салаларында кең қолданыс тауып отыр. Радиожиілік тоғын қолдану технологиялық процесстердің жылдамдығын арттыруға, механикаландыру және автоматтандыру құралдарын қолдануға мүмкіндік берді, материалдарды өңдеудің жоғары сапасын қамтамасыз етті. Мұнаймен, газбен және т.б. жұмыс істейтін балқыту және қыздыру пештерін радиожиілік тоғымен электрлік жылытуға ауыстыру жұмыс орындарындағы ауаның ластануын күрт төмендетті, жұмысшылардың сәулелік жылу энергиясымен сәулелену уақыты мен қарқындылығын азайтты және еңбек жағдайын жақсартты. Екінші жағынан радиожиілік диапазонында ЭМС жүйелі түрде рұқсат етілетін мөлшерден асатын мөлшерлерде адам ағзасына әсер ете отырып, кәсіптік ауруларға себеп болып табылауы мүмкін. Нәтижесінде жүйке, жүрек-тамыр, эндокриндік және адам ағзасының басқа да жүйелерінде өзгерістер болуы мүмкін.
Тоғы бар өткізгіштің айналасында бірмезгілде электр және магниттік өрістер пайда болатыны мәлім. Ауыспалы тоқ кезінде магниттік және электр өрістері байланысты болады және біртұтас электрмагниттік өрісті түзеді. ЭМӨ кеңістікте жарық жылдамдығымен өз бетімен таралу қабілетіне ие.
ЭМӨ табиғи көздері – бұл атмосфералық электр, ғарыштық сәулелер, күннің сәуле шығаруы; жасанды - түрлі генераторлар, трансформаторлар, антенналар, лазерлік қондырғылар, микротолқынды пештер, компьютерлердің мониторлары және т.б. Кәсіпорындардағы ЭМӨ көздері - жоғары вольтты электр тасымалдау желілері (ЭТЖ), өлшеуіш аспаптар, қорғаныс және автоматика құрылғылары, жалғау шиналары және т.б.
Электрмагниттік толқындардың диапазоны 103 нан 1024 Гц дейінгі сәйкес жиіліктермен, ұзындықтармен толқындардан тұрады. Толқын ұзындығының кему шамасына қарай диапазонға радиотолқындар, инфрақызыл сәуле шығару, көрінетін жарық (жарық сәулелері), ультракүлгін сәуле шығару, рентген сәуле шығаруы және гамма-сәулелену қосылады.
ЭМӨ электр өрісінің - Е (В/м) кернеулілігімен және магниттік өрістің - Н (А/м) кернеулілігімен сипатталады. Е және Н шамалары – векторлық, олардың ауытқулары өзара перпендикуляр жазықтықтарда болады. Жоғары жиілікті (ЖЖ), ультражоғары жиілікті (УЖЖ) толқындардың диапазонында толқынның үлкен ұзындықтарына байланысты Е және Н жеке өлшеуге болады. Тым жоғары жиілік (ТЖЖ) диапазонында біртұтас ЭМӨ қалыптасады, оның кернеулілігін сәуле шығару W (Вт/см2) энергиясының ағынының тығыздығы бойынша бағалайды. Индукциялық қыздыру қондырғыларында сәуле шығару көзі индукциялық катушка болып табылады, диэлектрлік қыздыру қондырғыларында – жұмыс конденсаторы. Ауыспалы ЭМӨ металл затты салу кезінде соңғысы, бұл заттан өте отырып, онда аталған өрістің жиілігімен электр қозғалту күшін (ЭҚК) индукциялайтын болады. ЭҚК әсерімен металл затта ауыспалы электр тоғы (құйынды тоқтар) пайда болады, олар негізінен, қыздыра отырып, оның бетімен өтеді.
Бұл жағдайда, тоқ жиілігі жоғары болған сайын, тоқпен қыздырылатын қабат жұқа болады. Металлдың неғұрлым терең қабаттарының қызуы жылу өткізгіштігінің арқасында жүзеге асады. Мұндай тәсілмен диэлектриктерді қыздыру мүмкін емес. Металл емес затты қыздыру үшін оны жоғары жиіліктегі кернеу қосылған екі металл пластиналардың арасына орналастырады. ЭМӨ барлық таралу аумағын, сәуле шығару көзінен бастап, үш аймаққа бөледі: жақын (индукция аймағы), аралық (дифракция аймағы) және алыс (толқындық аймақ). Жақын аймақтың радиусы (R/2) сәуле шығару көзінен шамамен 1/6 толқынды құрайды, ал алыс аймақ шамамен 6 толқын ұзындығына тең қашықтықта басталады (R/2); аралық аймақ олардың арасында орналасады.
18-21)
Сәуле шығару(сәулелік жылу алмасу) - деп электромагниттік толқындар көмегімен бір денеден екінші денеге энергияның берілу процесін айтамыз.Сәуле шығару энергиясыныңдененің ішкі энергиясына айналуын жұтылу деп атайды.
Толқын ұзындығы 2 мм-ден 760 нм-ге дейінгі, жылулық және электрлік әсерлерден молекулалар мен атомдардың тербелісі кезінде инфрақызыл сәулелер шығады. Оны 1800 ж. Гершель ашқан еді.
Инфрақызыл толқындарды кейде жылулық сәуле деп те атайды. Адамның көзіне әсер етіп, көру сезімін туғызатын электромагниттік толқынның бөлігін көрінетін жарық дейді. Ол ұзындығы 380 нм (күлгін түс) мен 760 нм (қызыл түс) толқын аралықтарында болады және электромагниттік толқындардың диапазонында өте шамалы бөлікті құрайды.
Толқын ұзындығы 400 нм-ден 10 нм-ге дейін болатын улбтракүлгін сәулелерді шапшаң электрондардың әсерінен туындайтын солғын разряд арқылы алады.Ультракүлгін сәулелерді 1801 жылы И. Риттер мен У. Волластон алғаш рет шығарып алған. Ультракүлгін сәулелер де инфрақызыл сәулелер сияқты көрінбейді. Бірақ химиялык активтігі жоғары. Шыны ультракүлгін сәулелерді жақсы жұтады. Зерттеу жұмыстарында кварц немесе арнайы жасанды кристалдар қолданылады. Бұл сәулелерді атомдар немесе молекуладағы электрондар бір энергетикалық денгейден екінші деңгейге ауысқан кезде шығарады. Онымен толығырақ VI және VII тарауларда танысасыңдар.
1895 жылы В. Рентген толқын ұзындығы 10 нм-ден 10−3нм болатын, ультракүлгін толқындар ұзындығынан қысқа сәуле шығарудың түрін ашты. Рентген сәулелері шапшаң электрондар мен зарядталван бөлшектер кенет тежелгенде пайда болады. Қолданылу аймағы өте кең рентген сәулелерінің көзі рентген түтіктері болып табылады. Рентген бұл сәулелердің қасиеттерін зерттеу арқылы олардың жұтылуы түрліше екенін анықтады. Көбірек жұтылатын сәулелерді жұмсақ, нашар жұтылатын сәулелерді қатқыл рентген сәулелері деп атаған.
Электромагниттік сәуле шығарудың ішіндегі толқын ұзындығы ең қысқасы — гамма-сәулелер. Олардың толқын ұзындығы 10−10м мен 3 · 10−13 м аралығында болады. Гамма-сәулелер қозған атом ядроларында және радиоактивті ыдырау құбылысы кезінде шығарылады. Оның көзі Жер бетінде де, ғарышта да кездеседі.
Ғарыштан келетін электромагниттік сәуле шығарудың кейбір бөлігі ғана Жер атмосферасында жұтылмай өтеді. Ал гамма-сәуле шығарудың барлығы дерлік Жер атмосферасының озон қабатында жұтылады. Жер бетіндегі тіршіліктің өмір сүруі тікелей осы озон қабатының сақталуына байланысты. Электромагниттік сәуле шығарудың жеке түрлерінің арасындағы сапалық айырмашылық толқын ұзындықтары қысқарған сайын байқала бастайды. Қысқа толқынды электромагниттік сәулелерде корпускулалық қасиеттер басым. [2]
22. Сәулелену дозасы. Сәулеленуден қорғау.
Сәулелену дегеніміз иондалатын ортамен өзара әсерлесуі арқылы әр түрлі таңбалы электр зарядттарының (иондар) пайда болуын айтамыз. Бұл сәулелену заттардың сапасын бақы-лау үшін, ғылыми–зерттеу жұмыста-рында, ауыл шаруашылығында топырақ тығыздығын өлшеу үшін, медицинада қатерлі ісік терапиясы үшін кеңінен қолданылады.
Радиациялық заттармен жұмыс істейдіндердің денсаулығына қауіп – қатер төндіретін қасиеттерге ие. Ионизациялық сәулелену адам ағзасына енген жағдайда: сәулелену ауруы, аққан (лейкемия), қатерлі ісіктер, тері аурулары, қан ұйуының бұзылуы, ішек – қарын тракттің бұзылуы,инфекциялық ауруларға, адам организмінің қарсы тұруының төмендеуі және т.б. шалдығады. Келесі ұрпаққа да генетикалық жолмен берілуі мүмкін. Өте ауыр жағдайларда еңбекке жарамдылығы жоғалады немесе өлімге әкелінеді.
Радиоактивті сәуленің үлкен қаупі ол адамның сезім мүшелерінде мәлім болмайтындығында. Адам ұзақ уақыт радиацияның әсерінде, ешқандай анық жағымсыз сезінулерді байқамай жүруі мүмкін. Бұл өзі адам өміріне үлкен қауіп және еңбекті қорғау талаптарына жайбарақат қарауынан, нәтижесінде жоғарыда айтылған қатерлерге алып келеді. Радиациялық заттармен жұмыс істеу үлкен қауіп екенінінің өзін түсіну басқа қауіптермен ешбір салыстыруға келмейтін жағдай.
Адам ағзасының радияциялық сәулеленуі сыртқы және ішкі сәулелену болып бөлінеді. Сыртқы сәулелену адам ағзасына сырттан ионизациялық сәулелердің әсер етуін айтамыз. Мысалы, ғарыштық сәулелер, табиғи радиоактивті көздер, атмосферада, суда және т.б болатын, сәлеленудің көздері техника мен медицинада және т.б қатарларда қолданылады. Ішкі сәулелену деп адам ағзасына тыныс мүшелері, ішек-қарын, тері мүшелері арқылы енуін айтамыз. Ішкі сәулелену адам ағзасында бүкіл уақыт бойы әсер етіп жүреді. Сондықтан да радияциялық изотоптар жартылай ыдырауымен және қарқынды сәулеленуімен адам ағзасында ұзақ мерзімді қатерлі ісікке алып келеді.
Радиациялық сәулеленудің адам ағзасына биологиялық әсері ағзада атомдар мен молекулалардың иондалуына байланысты, нәтижесінде молекулалық байланыстын және әр түрлі структурадағы химиялық байланыстын үзілуіне алып келеді. Ол өз кезегінде тірі жасушалардағы биохимиялық алмасу процесін зақымдайды. Сәулеленудің үлкен әсері және ұзақтығы жеке жасушалардың, мүшелердің өліміне, кейіннен бүкіл ағзаның өліміне алып келеді. Қазіргі таңда сәлеленудің үш жағдайын қарастырады: бірінші (жеңіл), екінші және үшінші (ауыр).
Ең қауіпті жағдай ағзаның сүйегінде, өмірге қажетті мүшелерде болуы. Радиациялық заттардың белгілі мүшелерде жиналуы оның тез зақымдануына алып келеді. Кейбір радияциялық заттар улағыш және жануар мен өсімдік уынан да қауіпті болады.
Адам ағзасындағы сәулелену дозасын білу үшін сәулеленудің түрін, ондағы радиациялық заттардың санын білу қажет. Сәулеленген дәрежені сәулеленудің ең максималды дозасы деп қарастыру керек. Радиациялық қауіпсіздіктің нормалары сәйкес нормативтік құжаттарда белгіленген.
Дата добавления: 2015-01-29; просмотров: 209 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |