Читайте также:
|
Жан Батист Дюмарше – француздық бухгалтерлік ойдың көрнекті өкілдерінің бірі. Дюмаршенің ойынша есеп юристтік емес, нағыз экономикалық доктрина болып табылады. Ол есептің даму тарихын эмбрионның дамуымен, түрлі есептік органдардың дифференциалды және функционалды жұмысымен теңестіреді; бухгалтер шоттарды құрастырмайды, зоолог тәрізді жануарларды тауып, зерттеп, сипаттайтыны тәрізді тауып, зерттеп, сипаттайды. Осы барлық «тірі ағзалар» (шоттар) Дюмаршенің қарапайым «жасушасынан» құралды, яғни есеп айырысу шотынан Капиталға дейін өседі. Осы концепцияға сәйкес дебеттің және кредиттің мағынасы нақты болмауы мүмкін, ол әрдайым шоттың нақты ерекшеліктерінен туады. Негізгі еңбегі: «Бухгалтерлік есептің позитивті теориясы». Ол аналитикалық есеп жүргізудің заманауи интегралды әдістерін құрастырды. Ғалымның арқасында кітапсыз, картотеканың (дефинитив) көмегімен тұрақты хронологиялық регистрацияның формаларымен толықтырылды.
1944 жылы Жан Батист Дюмарше тұрақты халықаралық семинарлар дың көмегімен бөлек экономикалық мектептердің бірігуі жайлы идея ұсынды. ІІ Дуниежүзілік соғыстың аяқталуына байл барлық елдердің пролетариаттары бірігіп жатқанда, бұл бухгалтерлік есептің патриархы шаруашылық өмірдің ғылыми теориясындағы болашақ мүмкін интеграциялары жайлы ойлана бастады. Ғалым қатаң негіздерге сүйене отырып, жоғарғы мүмкіндіктерді ойланды. Оның өз-өзіне сенімді болғаны сонша – болашақ әлемдік бухг-лер ассоциациясының елтаңбасын салды. Онда ол келесілерді бейнеледі:
Күн – бухгалтерлік есеп шаруашылық өмірді жарықтандырып, оның әрі қарайғы дамуына негіз бола алады.
Бернулли қисығы – сол дамудың мәңгілік өмір сүріп, математикалық, қатаң ғылыми символ бола алады.
Таразы – юстицияның символдарының бірі. Сонымен бірге, баланстың, гармонияның және ресурстарға деген оң қарым-қатынастың белгісі.
| 25.ХХ ғасырдағы бухгалтерлік есеп жүйесінің даму кезеңдері |
бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғасырға дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және тағы басқа) есепке алынды.
Интегралды (XIII – XVII ғасырлар) – есепте ақшалай өлшем қолдана бастады. Әуелі монетаның сан түрі сол жердегі кең таралған монетаның біріне аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, содан соң тауарлар да тек қана заттық қана емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша сесптің екі: заттай және ақшалай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда болды.
Синтетикалық (XVII – XIXғ). Есеп обьектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау (дифференциация), шар-ық қызметі көлемінің өсуі синтетикалық жне талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема) үштен бір бөлігі – тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың) есебі пб
Методологиялық (XIX ғасырдың бірінші жартысы). Бухгалтерлік есептің негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете түсінді.
Коллациондық (XIX ғ ортасы). Мамандар шаруашылық процеске (коллация – бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатынасын тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады. Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік жазба п б
Механикалық (XIX ғ соңы). Механизацияның, әсіресе кассалық аппараттардың пайда болуы коллацияны қарапайымдандырады және есеп қызметкерінің еңбек өнімділігін арттырады.
26.Шоттар жоспарының пайда болуы және қолданылуы
Ерте заманда есеп мәліметтері жазылған материалдар (балшық тақтайшалар, жапырақтар, сүйектер) арнайы құндылықтар болып саналған. Есеп құжаттары «Осы жылғы», «Келесі жылғы» құжаттарға топтастырылып, арнайы жәшіктер мен дорбаларға салынып, бұлардың аузын белдіктеу, және т.б байлап белгілер соғатын болған. Бұдан соң «Есеп жасаушылар» мүліктер құрамына кіретін заттардың жеке атуларын, малдар мен құралдардың т.б құндылықтар қозғалысын атап жазуды үйренген. Жекелеген құндылықтардың пайда болуының қасиетіне қарай, бұларды ірілендірілген топтарға топтастырып санап отырған. Құндылықтарды топтастырып, бір өлшемге келтіру нәтижесінде шартты өлшеммен өлшеу қажеттігі туындаған. Ертедегі Вавилонда «шартты кірпіш» және «адам күні» өлшемімен өлшеу әдісі қолданылған. Бұдан соң шартты өлшемдерді қолданудың нәтижесінде және құндылықтардың пайда болуының қасиеттерін жекелей өлшеу қажеттілігінен шоттар ұғымы пайда болған.
Біздің жыл санауымыздың XVIII ғасырына дейін Вавилонда бухгалтерлік есептің жекелеген құқықтық қасиеттері заңды түрде таныла бастаған. Мысалға, Хаммбураби сауда купецтердің тәуелсіз есеп жүргізуін талап еткен. Шіркеулер мен мешіттерге берілетін құндылықтар мемлекеттік тұрғыда қадағаланып, бұларға берілетін ақшалар сомасы тиісті адамдардың қол қойып растауынсыз есепке алынбаған.
27.Қазақстандағы бух есептің даму тарихы
Бухгалтерлік есеп — заңды тұлғалардың қорлары мен қор көздерін және қаржы айналысын, шаруашылық операцияларының мазмұнын нақты құжаттар негізінде үздіксіз және өзара байланысын сақтай отырып, арнайы өлшеу бірлігімен тіркеп отыру. Бухгалтерлік есеп жүргізу құжаттау мен түгелдеу, есепшоттар мен екіжақты жазу, бағалау мен өзіндік құн шығару, баланс пен қорытынды есеп әдістеріне негізделген. 1997 жылдан бастап Қазақстанда Бухгалтерлік есеп халықар. стандарт жүйесіне көшірілді. Бухгалтерлік стандарт — есеп көрсеткіштерін арнайы ережелерге сай бағалау, өлшеу және шаруашылық операцияларының маңызын анықтау мен ажырату тәртібі. Халықар. стандартқа сай, Бухгалтерлік есеп қаржы және басқарушы есеп салаларынан тұрады. Қаржы есебі қаржы салымшылары мен несие берушілер, заңды тұлғалардың дамуына үлес қосушылар, шетелдік инвесторлар, т.б. үшін жүргізіледі. Басқарушы есеп заңды тұлғалардың өз ішінде басқару жүйесін жетілдіру, ішкі резерв қорларын табу, оны іске қосу мақсатында жүргізіледі. Қазақстандағы заңды тұлғалар жыл сайын аталмыш есеп салаларына қосымша өз кәсіпорнының есеп саясатын, оны жүргізудің принциптерін, қолданылатын есепшоттар жүйесінің тізімін жасап, бекітіп, арнайы орындарға тапсырып отырады. Тиісті заң актілері мен нормативтік материалдардың және есеп стандарттарының талабына сай, Бухгалтерлік есеп объектілерінде қолданылатын бірнеше әдістер ішінен заңды тұлғалардың өзіне ыңғайлы жолын таңдап алуы есеп саясатын көрсетсе, кең көлемде қолданылатын Бухгалтерлік есепке тән ережелер жүйесі (екіжақтылық, консервативтік, автономиялық, сәйкестікке келтіру, сату, т.б.) есеп принципіне жатады. Бухгалтерлік есеп жүргізудегі басты құрал — есепшоттар жүйесі. Онда заңды тұлғалардың әрбір есепшоты нөмірленген. Бухгалтерлік есеп көрсеткіштері (мәліметтері) бухгалтерлік баланс жасау арқылы қорытындыланады.
| 28.Ежелгі Египеттегі есеп жүйесінің дамуы |
Бірнеше мың жыл бұрын адамдар папирус жасап үйренді. Кейін шарушылық өмір деректерін папирус орамдарында (бос беттер) тіркеді. Орамдардың ұзындығы 4-5м., биіктігі 24-18 см. құрады. Жазба қара және қызыл бояумен жүргізілді. Папирустың формасы кестелік нұсқада көрсетілді. Египеттік жазушылар бағана бойынша әртүрлі құндылықтардың атауын, ал жолдары бойынша олардың сандық қозғалысы болған күндерін жазды. Сол кездегі ең үлкен кестеде 87 бағана болды.
Негізгі есептік тәсіл түгендеу болды.
1 және 2 әулиеттер кезінде әрбір екі жыл сайын қолғалатын және қозғалматын мүліктерге түгендеу жүргізіп тұрды. 4 әулиет кезінде түгендеу ағымдағы есеппен алмастырылды. Шарушылақ өмір деректері 3 толғамен рәсімделді. Біреуі жіберуге тиісті құндылықтардың санын папируста белгіледі, екіншісі қасында нақты жіберілуін қойып отырды және үшінші сандарды салыстырып тексерілген құжатарды ұзына бойына сызып табылған ауатқулар туралы белгі қойып отырды.
Материалдық есеппен қатар сметаларда тіркелетін болды. 6 әулиет кезінде есепте сметалар кездеседі, бұл шаруашалық өмір деректерін тіркеу сметалардың орындалуын бақылауға мүмкіндік берген. Ол құжаттармен расталады.
Жұмыс барысы туралы басшы жазбаша есеп беріп отырды. Жұмысты қабылдау және орындау барысын бақылау арнайы құрылған коммисиямен жүргізілді. Егер есеп қанағаттандырылмайтын болса, онда жазушыны ұрып-соқты.
| 29.Грек және Рим есеп жүйесі |
Ежелгі Грецияда есеп гипспен ақталған тақтайшайларда жүргізілді. Тиын түріндегі ақшалар пайда болғаннан бастап, келесі міндеттерді атқарады:
· есептің өзіндік объектісі
· есептесу құралы
Шаруашылық өмірдің барлық факторларына хронологиялық жазулар жүргізілді, кейін рекапитуляция, яғни барлық жаруларды, операцияларды хронологиялық түрде жүйелі жазу. Сынақ төлемдер енгізіліп, төлемдерді басқа кассаларға аудару болады. Кезеңдік жарияланатын есеп те болды.
Римде есептік регистрлердің кодекс-кітаптар түріндегі неғұрлым дамыған формалары кездеседі. Гректер регистірдің екі түрін қолданды деп болжанады:
· ефемеридтер (журналдар)
· трапецитика (шоттар кітабы – Бас кітап)
Ежелгі Римдік бухгалтерияның есептік регистлер жүйесінің алғашқы кітап Adversaries болды, ол шаруашылық өмірдің фактілерін күнделікті жазуға арналған болатын. Ол кітап кейін Мемориалдық деп аталды. Тағы да екі кітапты (кодексті) атап өту керек, ол: Cоdex accepti et және Codex rationum domesticorum. Зерттеушілер бұл кодекстің біріншісін журналмен, ал екіншісін Бас кітаппен байланыстырды.
30. Бухгалтерлік есептің даму тарихында аты қалған ғалымдар
Антон Хаар (1926ж.) есеп кезеңділігін бес сатыға бөлді:
1. соңғы түгендеуі мен соңғы балансы жоқ бухгалтерия;
2. инвентарлық тізімсіз пробный баланс;
3. түгендеусіз баланс;
4. статикалық (мүліктік) баланс – белгілі есеп кезеңдерінде түгендеу негізінде капитал ұсынылып отырды.
5. динамикалық (қаржылық) баланс – ол пайда сомасын анықтауға қызмет етті.
Мұндай көзқарас негізінде баланссыз бухгалтерия болмайтындығы көрсетілді. Бірақ бұл қате. Өйткені баланстың п.б дейін есептің көптеген ғасырларды есеп жүргізілді. Кезектілікті қарастыру олардың қандай дабір аналитикалық зерттеу жұмыстарын жүргізуге шектеулі екендігін және пайдаға аспайтындығын көрсетті.
Замбели. 1671ж Замбели ең бірінші болып осы шоттарды жеке колонкаларға бөлді, яғни шоттарды саны мен суммасы бойынша бөлді. Бұл шоттар аралас сиптқа ие болды. Өйткені олар иеленуі бойынша дебетттеледісатылу бағасы бойынша кредетттеледі, ал сальдоны баланс құрар алдында осы шоттарға енгізді. 1681 ж Замбели Джузеппе Форнимен бірге бас кітапты журналсыз жүргізудің мүмкін екендігін анықтады
Доменико Манчини Шоттарды классификациялаудың өзіндік әдісін ұсынды. Еп айырысуды білдірді. Ал Ол шоттарды тірі және тірі емес деп бөлді. Тірі шоттар жеке және заңды тұлғалармен есеп айырысуды білдірді, ал тірі емес шоттар материалдық және қаржылай активтердің қалдықтарын көрсетті. Д:Манчини ең бірінші болып 1540 жылы шоттардың классификациясын жасаған тқлға болды. Шоттардың классификациясы бұл олардығ тізімі. Шоттардың классификациясы шоттың құрылымы мен құрамын анықтауға көмектеседі. Манчини жасаған классификация 20 ғ дейін персоналды және материалды шот деген атаумен сақталды.
31.18ғ ортасы Англиядағы өндірістік шығынлдарды есептеу жүйесі
XVIII ғасырдың ортасында англияның өнеркәсіптік есептерінде екіжақты бухгалтерияны пайдалануға алғашқы ұмтылыстар байқалады. Осы уақытта өндірістік шығындар есебінің жүйесі қалыптасады.
Өнеркәсіптік есептің алғашқы теоретиктерінің бірі Ф.В.Кронхейльм 1818 екіжақты бухгалтерия сауда есебінің айналым операцияларынан тауарларды сату мен сатып алу пайда болды деп тұжырымдап, ішкі өндірістік процестерді көрсете алмайтынын айтқан. Нәтижесінде Кронхейльм есепті екі бөлімге бөледі:
· өндірістік
· бухгалтерлік
Біріншісі үш шотты қарастырды, олар тек қана натуралды өлшем бірліктерін жүргізді.
Екіншісі дәстүрлі бухгалтерлік шоттар жүйесін қарастырды.
Есептің жаңа кезеңіне көшудің ең басты дәлелі дебиттік және кредиттік жазудың пайда болуында болды. Шаруашылық операцияларының мазмұнын екі жақты жазу үшін әртүрлі әдістерді кеңінен пайдалану мен екі жақтылық принципті қолдану өте жоғары дәреже ашылған ғылыми жаңалық болып табылды.
32.20ғ Германиядағы балансқа қойылатын талаптар
Германияда есеп теориясынын жағдайы төмен децгейде болды.
Ф.Скубиц- коммерциялык училишенің директоры: «Бухгалтерия
• бул кәсіпорыпныц барлык жағдайы туралы сандармен корсетуге бағытталған кызмет» деп санады.
ХІХ-ХХ ғасырларда баланс жүргізу пайда бодды. Осыган сәйкес арнаулы баланс кукығы саласы гіайда болды.
Баланска койылатын талаптардың әртүрлілігі олардын жіктелуін талап етті. Осыган сэйкес Германияда баланстар келесідей бөлінді: Біи і ан с- брутто (бөлінбегеп ітайланы корсету аркылы күрылады);
• Ба.ишс-пстию (болінгеп папдапы корсету аркылы курылады).
Бухпиперлік ессп - кэсіпорыпиыц шаруашылык кызметін үздік- сі j кужаігык байкау мен оны бакылау жүйесі болып табылады.
33. Италияндық мектептің дамуына еңбегі сіңген ғалымдар
Б Котрульи Рагузадан шыккан көпес (Дубровник). «Ссуда жэне жетілдірілген көпестер туралы» кітабының авторы. Кол жазба 1458 жылы жазылган. Оны Патризи 115 жыл откен сон 1570 жылы түзетіпбасып шығарды. Осы кітаптын екінші басылымы 1602 жылы. ал үшінші жылы 1990 жылы басылып шыгарылды.
Л. Пачоли (1445-1517) әлемдік аты бар математик, эмбебап білімдері бар адам. Пачолиге атак II - трактаттагы шоттар мен жазбалар туралы кол жазбасын шыгарган сок келді. 'Грактатт: «Арифметика, геометрия сомалары пропорциялар мен катынастар туралы білімдер» 1494 жыл. Бүл трактатт көптеген тілдерге аударылды. Есепке эсер ету дэрежесі бойынша бүленбекпен ешкандай еңбек артык келмеді.
Флори барлык шоттарды 4 гопка бөлді:
• капитал;саудалык;операциялык шоттар:есеп айырысу.
XVIII гасыр ортасында Пиетро Паоло С кали (І755ж.) шоттарды 3 топка бөлді: 1)меншікті (капиталпайда мен зиян. нэтижелер):
2)мүліктік;3) корреспонденттік.
Барлык шоттар екі жакты жазумен байланысты болу керек.
Джиованни Антонио Тальинте (1525 жылы) кос бухгалтерия енгізе отырып екі жакты жазу жок екендігін түсіндіріп, акпараттык моделін кұрды. Олар Пачолидің 2 постулаттары дел ататады:
1) Дебиттік айналымдардын сомасы сол жүйе шоттарынын кредиті ік айпалым сомалары на тенбе-тсн..
2) Дебиттік калдыктың (сальдо сомасы) сол жүйе шоттарынын кредиттік калдығының сомасына тек болуы керек.
Орта ғасырлык тәжірибеде балансты кұруда. дебиттік және кре- диттік айналымдар арасында арифметика кателер нәтижесінде пайда болған айырмашылыкты кайта санап тексерген жок. онын орнына бұл айырмашылык пйада мен зиян шоттарына шығарылды.
XVIII гасырда Италияда экономика жайлап дами бастады.
XIX гасыр басынан бастап Итальяндык есепте екі тенденция белгілі болды:
• біріншісі - есепті күндылыктардың козғалысымен сакталуымен байланысты пайда болатын катынастардаи шыгады деп түсіндірді (заңдылыкты бағыт);
• екіншісі - есепті күндылыктарды есепке алуға негізделген деп түсіпдірді (экономикалык бағыт).
Бірінші тенденция - Николло Анастасио мен Джузеппе Борначи- нимен байланысты. Н.Анастасио (1803 жыл) екі маңызды ойлар шығарды:
3. есеп- меишік иелерінін кұкығы мен міндеттемелерін тіркеу;
4. есептік жүйенін оріасында капитал шоты түр;
Барлык шаруашылык өмір деректері осы шотпен байланысты болу керек. Ал Д. Борначини (1818жылы) үшін бухгалтерия әкімшілік бұйрыктарды жургізу жэне реттеу. алдын алу мэдениеті.
Бакылау - бүл есептің шынайы форм асы деп санады.
Екінші тенденция- экономикалык багыттын жактаушылары сонгы корытындысында барлык шоттарда күндылыктар есепке алынады деп сапады. Олар оз іеориясын материалистік деп атады.
Материал исті к тсорияныц түжырымы Джузеппе Людовико Критпен (І 838 жылы) берілді. О.ч есепіін максаты шаруашылык кызмет нэтижелерін зерттеуде деп санады.
Бухгалтерияныц даму барысыпда Италияда 2 мектеп эрекет етті:
J. Ломбарттык - бул мектептің негізін калаушы бухгалтер Франческо Вилла (1801-1884 жыл дары) болды. Ол есептін зандылык жэне экономикалык максапарын біріктірді. Вилла білімі бойынша заціер карсы оргаидарынын жұмысшы жан - жакты білімді адам болды. Вилланың айтуынша бухгалтерлік есеп 3 бөлімнен түрады: экономикалык әкімшілік катынастар облысы (есеп теориясы); регистрлерді жүргізу тәртіптері мен оларды тәжірибеде колдану: баскаруды ұйымдасіыру. сонын ішінде шоттарға ревизия жургізу.Вилла барлык шопарды 3 гонка бөлді:
• топ: депозиттік (мүлікіік);
• топ: жеке;
• топ: әдістемелік корытындылык.
Тоскандык.мектеп. Бум алтерлер тоскандык мектебінде бухгал- терлер теориянын занлык аспекті дамыған болды. Онын негізін калау- шы итальяндык галымы Франческо Марчи (1822-1871жж.) болды.
Марчи кэсіпорып жүмысшыларын 4 топка бөлді:
K. агенттер (материалдык жауапты түлғалар);
L. корреспонденттер (есеп айырысулар жургізетін тұлғалар):
M. администраторлар: 4)меншік иелері.
34. 16-18ғғ баланс теориясы
16 ғ. соңы мен 18 ғ. басында өндірістің өсуіне және акционерлік қоғамдардың пайда болуына байланысты баланс жүргізу бағыты дүниеге келді. Оның дүниеге келуіне құқықтық арнайы саласын - баланстың құқықты жасаған заңгерлердің іс-әрекеті; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі - баланспен таныстыру қажеттігі себешпі болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады: дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық;сабақтастақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп жасалған) бір-бірінен ажыратып тани бастады. Сонымен қатар алғаш рет Германияда бухгалтерлік есептің неміс мектебінде баланс арқылы есептеудің екі теориясы пайда болды: статикалық баланс және динамикалық баланс. Бұл теориялырдың негізін қалаған – атақты бухгалтерлердің бірі – Эйген Шмаленбах(1873-1955). Бұл теориялардың жалғастырушылары болып И.Ф. Шер (1846-1924), Генриха Никлиш (1876-1946) саналады. Статикалық теорияның негізгі идеясы – кәсіпорынның несиеқабілеттілігін анықтау, оның өз қарыздарын өтеу мүмкіндіктерін анықтау. Бұл теорияды есептің негізгі қолданушылары болып компания кредиторлары саналады. Ал динамикалық теорияның идеясы – кәсіпорынның қаржылық есебінің эффиктивтілігін анықтау. Бұл теорияда бухгалтердің есептің негізгі қолданушылары болып кәсіпорын иелері саналады. Бұл кездеңдегі бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты бухгалтерлің есептің методологиясының
35.XIX ғасырдың аяғындағы және ХХ ғасырдың басындағы Неміс мектебіндегі есептегіш техникасы
XIX ғ. соңы мен XX ғ. басында өндірістің өсуіне және акционерлік қоғамдардың пайда болуына байланысты Германияда баланс жүргізу бағыты дүниеге келді.
Оның дүниеге келуіне құқықтық арнайы саласын - баланстың құқықты жасаған заңгерлердің іс-әрекеті; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі - баланспен таныстыру қажеттігі себешпі болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады: дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық;сабақтастақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп жасалған) бір-бірінен ажыратып тани бастады.Өндірістік есептің теориясы мен калькуляциясын Альберт Кальмес жасады. Оның идеяларының ықпалы зор болды, әсіресе Германияда және революцияға дейінгі Ресейді Р.Я. Вейцман мен Н.Г, Филимонов олардың идеяларын қайталады, ал А.П. Рудановский қалыпты (нормативті) бағаларды пайдалануға байланысты Кальместің идеяларын қайта өңдеп, дамытты.Кальмеспен қатар Иоган Фридрих Шер жұмыс істеді, олар өнеркәсіп өндірісінің көпшілігін үшке біріктіреді:
бір өнімдік бір бөлістіктер;
бір өнімдік көп бөлінетіндер;
параллель циклді және кейіннен жинастырушы өндіріс. Неміс мектебінде есепті екі циклға: саудалық және өндірістік бухгалтерияға нақты бөлу жүруде. Эйген Шмаленбах (1873-1955) саудалық бухгалтерия - борыштар мен міндеттемелерді, ал өндірістік-шаруашылықтың ішкі процестері (көбіне, үш бөлім атап бөлінеді -, материалдарды, өзіндік құнды, нәтижені есептеу) бақылайды деп көрсетеді.
3 6.Қазақстандағы есепті реформалаудың даму тарихы
Жалпы алғанда Қазақстанда бухгалтерлік есеп 1995 жылғы «бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп-қисап туралы» заңның (2004 жылғы соңғы оқылымдағы «бухгалтерлік есеп туралы» заң) қағидаларымен реттеліп келді. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп-қисап туралы» заңмен халықаралық қаржылық есеп-қисап стандарттарына сәйкес қаржылық есеп-қисап жасау қаржылық ұйымдар үшін-2003 жылғы 1-ші қаңтардан бастап, акционерлік қоғамдар үшін-2005 жылғы 1-ші қаңтардан бастап белгіленген. ХҚЕС көшуге белгіленген мерзімдерге дейін ұйымдар қаржылық есеп-қисап жасауды уәкілетті мемлкетттік орган бекіткен қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына (ҚСБУ) сәйкс жүзеге асырып келді. Алайда, «бухгалтерлік есеп туралы» заңға сәйкес, бұрын ҚСБУ қолданған кәсіпорындар 2006 жылғы 1-ші қаңтардан бастап ХҚЕС сәйкес қаржылық есеп-қисап жасауға көшуге тиіс(акционерлік қоғамдар ХҚЕС қолдануға 2005 жылғы 1-ші қаңтардан бастап көшуге тиіс болатын).
37. Ресей патшалығының ауыл шаруашылығындағы есеп
Бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық қызметтердің құжаттық,мүліктік қатынастар мен жалпы ақша айналысы туралы ақпараттарды ұйымдастыратын жүйені құрайды.Ресей патшалығы әлемдік ауыл шаруашылықта көшбасшылық орындарды иеленді.Мысалы дәнді-дақылдарға байланысты нәтижелерді қарасақ 20ғасырдың алғашқы 14 жылдығында егін алқаптары 15пайызға,бидай қоры жан басына шаққанда 20пайызға өскен.Жалпы бидай жинаудан 1-ші орынды иеленген,сонымен қоса дәнді-дақылдарды экспорттауда 1-ші орынды иеленген. Ауыл шаруащылықтағы бухгалтерлік есептің обьектілері:
1.кәсіпорынның мүлкі;
2.жеке мүлік;
3.басқа ұйымдардың қарыздары;
4.шаруашылық операциялар;
Ресей патшалығындағы бухгалтерлік есептің ауыл шаруашылығындағы басты мақсаты анализ шығару болған,себебі оның экономикалық дамуы және басқару шешімдері арқылы кәсіпорынның дамуын анықтайтын болған.
Ресей патшалығында ауыл шаруашылық есеппен қоса үй шаруашылығындағы есеп,шіркеудегі есеп,құрылыс есебі,сауда есебі қоса қолданылды.Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп үй шаруашылғындағы есепке ұқсас болған.Үй шаруашылығындағы есеп- есептің негізін инвентарлық жзбалар құрады. Олар әрбір жылдың басында немесе өткен жылдың соңында тәжірибелі амандардың басшылығы мен окладтық кітаптары құрады. Есептегі жазбалар кітаптар қатарында орындады, әрбір жазба мазмұны келесідей: 1) уақыт (ай, күн кейде жыл) 2) мәтін (жеткізуш аты, келіп түскен тауар саны мен сапасы, біреуінің бағасы, жалпы сомасы) 3) сатып алынған тауар туралы белгі 4) ақша алғаны жөніндегі қолхат 5) тауарлрды қолдану туралы белгі
| 38.Вавилондағы бухгалтерлік есептің даму тарихы |
Вавилон «карточкадаңы есеп» отаны болды. Карточкалар пластинка түрінде жұмсақ әрі ылғал саз балшықтан жасалды. Саздың ылғал бетіне қамыс тайақшалармен жазба жазылды, одан кейін құжаттар күнге немесе отқа кептірілді.
Кейінгі уақытта бастапқы құжаттарды екі данада құрды. Құжаттарды саз құмыраларда немесе қамыстан тоқылған корзиналарда сақтады. Олар қақпақпен жабылып, үстінен жіппен байланды. Саздың ылғал бетіне қамыс тайақшалармен жазба жазды.
Вавилонда көмекші кестелер кеңінен қолданылды, оларда көбейту кестесі күрделі процестерді есептеуге арналған кестелер болды.
Материалдық құндылықтардың есебі кіріс және шығыс құжаттары бойынша бөлек тапсырылды.
Вавилон арнайы заң пайда болған бірінші ел болды. Хаммураби заңында (б.э.д. 1790-1752жж.) көпестер өз бетінше есеп жүргізеді, мешіттер мемлекеттер шарттарды жүргізеді, ал қолхатсыз ақша беруге болмйды деген жазбалар болды.
| 39.1911 ж Франция мен Еуропадағы қарапайым бухгалтерия |
Франция мен Еуропада қарапайым бухгалтерия 1911 жылдан бастап пайда болды. Францияда іскерлік корреспонденцияны өте мақтан тұтты. Сонымен қатар бухгалтерлік кодекс және бухгалтерлік құқықтың жаңа саласын құруды қарастырды. Бухгалтерлік кодексте Франция ойшылдарының айтуынша мамандықтың заңдық анықтамасы бухгалтер мен жұмыс берушінің міндеттері көрсетілуі тиіс. АҚШ-та мұны бухгалтерлердің этикалық кодексі деп атады.
Германияда есеп теориясының жағдайы төмен деңгейде болды. Ф.Скубиц - коммерциялық училищенің директоры: «Бухгалтерия - бұл кәсіпорынның барлық жағдайы туралы сандармен көрсетуге бағытталған қызмет» деп санады.
XIX-XX ғасырларда баланс жүргізу пайда болды. Осыған сәйкес арнаулы баланс құқығы саласы пайда болды. Балансқа қойылатын талаптардың әртүрлілігі олардың жіктелуін талап етті. Осыған сәйкес Германияда баланстар келесідей бөлінді:
- Баланс - брутто (бөлінбеген пайданы көрсету арқылы;
- Баланс - нетто (бөлінген пайданы көрсету арқылы
Бухгалтерлік есеп - кәсіпорынның шаруашылық қызметін үздіксіз құжаттық байқау мен оны бақылау жүйесі болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының бухгалтерлік және қаржылық есеп беру туралы заңдарымен, бухгалтерлік есеп стандарттарымен, сондай – ақ ұйымның есеп саясаты мен («Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» Заңның 6-бабы) реттелетін кәсіпкерлер, ұйымдардың операциялар жайлы ақпаратты жинау, тіркеу және жинақтап қорыту жүйесі.
Есеп қатаң түрде, әр жазба тек арнайы рәсімделген құжат негізінде ғана жүргізіледі, бұл бухгалтерлік есептің бақылаушылық мәнін, оның күмәнсіз сенімділігін, шыншылдығын және тағы басқаларын арттырады.
40.Ежелгі Египеттегі және Парсы мемлекетіндегі есеп жүйесінің пайда болуы және дамуы
Ертедегі Египетте б.э.д. екі мыныншы жылдары кіріс-шығыс ессбі пайда болған. Бұлан сон дайындалатын ағымдагы есеп (перманентный) байланысы жок түтендеуші үзілмелі (днскретный) есеп орнына колданыла бастаған. Есеп мэліметгерін тасымалдаушы жапырак кағаздарға (папирус) тек кана мүліктер калдығын ғана жазып коймай.мүліктер өрісіндегі бардык әрекет өзіерістер жазы.патын болған. Жалғастырып жазу (лергаменттік) есебінің максаты-материалды күндылыктарды алу мен беру есебінін дұрыстығын тексеріп отырута арналған. Матерналды кұндылыктар беру фактісі жапырак (папирус) кағазына уш адамның катысуымен: бірінші адам, жапырак кагазға берілетін кұндылыктың санын: екінші адам. нактылы берілген кундылыктың санын; ал үшіниіі адам, берілетін жэне берілген кундылык айырымын шыгарып жазатын болган. Ең негізгі максат-материалды кұндылыктар козгалысының күн сайынғы калдығын аныктап отыру еді. Есел жұмы- сын осылайша жүргізу гек кызмет көлемі аз ғана шаруашылыктар денгейінде жүргізілген. Жұмыс күні айакталғаннан соң эрбір беруші мен алушы жактар бойынша ку.ндылыктардың жеке-жеке атаулары көрсетіліп. бұлардың козғальісы жөніндегі корытынды есеп жасалынып отырды. Қорытынды есел жасау үшін арнайы кұрылган үлгі кағаздын эрбір бетіндегі жазулар жеке жинакталыгі. бұдан сон жалпы жинак шығарылып тұрған.
Құндылыктардың жеке атауларына сай кіріс-шыгыс кұжаттары жасалынып. мұндағы мэліметтерді жскслеген толтарга топтастырылып жазыла бастаған. Яғни, айналым кужаты жасалып. бастапкы калдыкка осы күнгі косылған кұндылык саны косылыл. бұдан жұмсалган немесе берілген кұндылыктар саны шегеріліп. соңғы калдык шығарылған. Сонғы калдык жазудын нэтижесі колда бар кұндылыктар санымен гугенделіп. салыстырылып отырған. Құндылыктар жонінде жазылған мэлімет пен колда бар кұндылыктар санынын айырымы болған жағдайда мұның себебі аныкталыл. кімнің кінэлі сксндігі белгіленетін болған. Есеп жұмысын осылайша жүргізіп. тексеру мен салыстыру нәтижесінде синтетикалык жинактау жэне аналштікачык жіктеу шоттарыныі пайда болуы да мүммкін. Мысалға. арпа. бидай. жүгері. күріш т.б. дәнді дакылдардын жекелеген есебі «дэнді дакылдарға» арналған синтетикалык жинакгау есебінің ісұрамында жургізілген. Яғни. синтетикалык жинактау жэне аналитикалык жіктеу шоттарының калдығы бірден болатындығы дәлелденген.
Бухгалтерлік есеп тарихын зерттеуиіілердің зерттеуіне карағанда шар)ашылык фактілердін мэліметтерін хронологиялык тіркеп жазу эдісі колдаиылған.
Материалдык есеп жүгізу негізінде орын алған шаруашылык фактілерін хронологиялык тұрғыда үздіксіз тіркеу аркылы матерлал- дардын дұрыс ж.ұмсалуын тексерігі отырған. Тексерудің дұрыстығы кажетті рэсімдеулерден: алынғағі кұндылыктардын аталуы мен саны. бұлардын кімнен алынгандығы. кұндылыктарды алушынын аты-жөні. орын алған фактінің ай-күнін корсетіп жазу жұмыстары орындалганнан кейін гана дэлелденген.
41.Нидерландыдағы 14-18ғғ бух есеп
Нидерландыдағы бухгалтерлік есеп 14 ғасырдан бастап дамыды. Оның негізін салушы болып Теодор Лимперг саналады. Ол сол мемлекеттегі экономиканың және бухгалтерлік есептің жүйесін қалаушы болып саналады. Жалпы сол кездегі Нидерландыдағы бухгалтерлік есептің дамуы британдық-американдық модельмен дамыды.Бұл жүйенің дамуына үлес қосқан мемлекеттер қатарына нидерландымен қоса, АҚШ және Ұлыбритания. Бұл жүйе бойынша бухгалтерлік есептегі ақпараттың негізгі көзі болып инвесторлар мен кредиторлар саналады. Олар кәсіпорындардың дамуына тікелей ықпал етеді. Жалпы, қазіргі уақытқы дейін нидерландыдағы бухгалтерлік есепті мемлекетттік т ұрғыдан реттеу жүйесі де сақталып оты. Мемлекеттегі есепті жүргізу тәртібі бойынша бірнеше қатар заңдар қабылданды.
42.Франциядағы бух есептің даму тарихы
Француз мектебінің юриспенденциямен бұрын-соңды байла болмаса да, оның ірі өкілерінің барлығы дерлік заң бағытынан экономикалыққа қарай жүріп отырды. ХХ ғ осы екі тармақ та өз ізін басушыларды тапты. Заң бағыты- ХХ ғасырдағы оның өкілдері болып Г.Фор,П.Гарнье, Р.Саватье табылды. Габриел Фор үшін бухгалтерлік есеп бұл- шаруашылық субьектілерімен жасалатын шаруашылық өмірдегі фактілерді тіркеудің әдістері туралы ғылым болып саналады. Ал Пьер Гарнье болса, теориялық қағидаларды бөлуді бухгалтерлік факт түсінігінен бастады. Ол барлық фактілерді заңды (келісімшарт, алып сату, жалға беру, т.б) және экономикалық(бағалардың, тарифтердің, сән үлгісінің өзгеруі) және материалдық (тозу, сапа төменділігі, төтенше жағдайлардағы жоғалтулар) деп бөлген болатын. Келесі өкіліміз бұл Рене Саватье атақты француз заңгері есепке көп назарын аударған болатын. Ол үнемі «бухгалтер мүлікпен жұмыс істемейді, ол мүлікке деген жауаптылықпен жұмыс істейді» деп айтатын. Осыған байланысты оның көзқарасы бойынша «есеп- бұл белгіленген заңды жағдайлар динамикасының сандық көрсеткіштерін анықтайды». Келесі бұл экономикалық бағыт. Оның негізін салушылар 4 мектепті қалыптастырды. Алғашқысы есепті капиталдан бөліп шығарды (Ш.Пангло), екіншісі- құнның дәрежелерінен(Ж.Б.Дюмарше, Ж.Бурнисьен), үшінші- шаруашылық операцияларынан немесе шаруашылық өмір фактілерінен(Р.Делапорт), және соңынан төртіншісі бұл кәсіпорын анықтамасынан бөліп алу болып табылады. Келесі бағыт методологиялық бағыт (есеп позитивзмі). Негізінен Дюмарше өзінің теориясын позитивті деп атағанымен оны біз позитивист деп санауымызға болмайды. Нағыз позитивисттер заттан емес әдістен бастап жүреді. Біреулері- тіркеу құралдарынан(Э.Руайо), келесілері- екі жақты жазу логикасынан бастап жүреді(Э.де Фаж, Ж.Сиго, А.Тома). Қорыта келе Панглоның қауіптенуін айтуға болады «бухгалтерлік есеп бухгалтерлер уысынан шығып барады, керісінше экономисттер, инженерлер, сараптаушылар қолына өтіп барады.
43. Социалистік қоғамдағы бух есеп
Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдык қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекет ауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірынғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды. 30-ж бастап шаруашылық және шаруашылық ішкі есептер дамыды. 40-50 ж бухгалтерлік есепте оперативті-бухлік (сальдолық) тәсіл мен есептің журналдық-ордерлік формасы қолданыла бастады. 50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды. 60-жылдардың ортасында бухгалтерлік есеп дамуының жаңа кезеңі болып өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғ. дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды. Интегралды (ХШ - XVII ғғ.) - есепте ақшалай өлшем қолдана бастады. Әуелі монетаның сан түрі сол жердегі кең таралған монетаның біріне аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана заттық емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі: заттай және ақшшіай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда болды. Синтетикалық (ХҮП-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау (дифференциация), шаруашылық қызметі көлемінің өсуі синтетикалық шоттардың бөлініп шығуын тудырды және соған орай барлық шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Методологиялық (XIX ғ. бірінші жарт). Бухгалтерлік есептің негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете түсінді. Коллациондық (XIX ғ. ортасы). Мамандар шаруашылық процеске (коллация -бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатысатын тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады. Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік жазба пайда болды. Механикалық (XIX ғ. соңы). Механизацияның әсіресе кассалық аппараттардың пайда болуы коллацияны қарапайымдандырады және есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттырады. Операциялық (XIX ғ. соңы - XX ғ. басы).
44. Есеп жүргізудің пайда болуы
Қандай ғылымның болмасын пайда болу тарихы, маңызы мен мақсаты және қоғамда алатын өз орны бар екендігі белгілі. Солардың ішінде басқа салалардан өзінің ерекшелігімен оқшауланатын «Бухгалтерлік есеп» саласы бұдан бірнеше жүздеген жылдан бұрын пайда болып, күнделікті өмірде қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына қарай өзгерістерге ұшырап келе жатқан ғылым болып табылады. Бухгалтерлік есеп туралы испаниялық белгілі ғалым Б.Де Солозано «Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес және де бухгалтерлік есепсіз әлемді басқару мүмкін емес, адамдар да бірін-бірі түсінбес еді» - деген болса, оның әріптесі Американдық ғалым-экономист П.Самуэльсон «Біздің ғасырымыз – машина ғасыры, сондай-ақ ол Бухгалтерлік есеп ғасыры болып табылады»,- дейді. Ал осы ғылымды зерттей келе Р.А.Фаулки «Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы»,- деп айтса, немец ғалымы Рихард Эдлер Фон Мизес «Есеп – бұл бизнестің арожданы, ұяты»,-деп жазған.
Тарих әрқашан адамдарды қызықтырды, әрбір адам өз отанының, өз отбасының, өз ғылымына тарихы туралы білу маңызды. Тарих мыналарды түсінуге мүмкіндік береді:
жүріп жатқан процесстердің динамикасын ашып көруге, олардың заңдылықтарын сипаттауға;
даму процесстерімен байланыста үзілістерді көрсету;
қолданылатын әдістерін эволюция қарастыруға және категориялар қарастыруға;
жалпы тұжырымдардың ашуын бақылауын;
тек адамдарды ғана емес, сонымен қатар проблемалар мен шешімдірдің тарихын көрсетуге;
мамандардың жаңа өзгерістерді дұрыс бағалауды үйрету;
практикада шешілген тапсырмаға шолу жасауға, өйткені тарихан тыс бухгалтерлер бірдей проблемаларды қайта-қайда шешуден мәжбүр болады;
болашақ ақпараттарды ғылыми мұра ретінде қалдыруға, ол жаңа ойларды іздеуді жеңілдетеді;
көп ғасырлық құпияларды ашуға, өйткені бухгалтерлік құжаттар тарихтың тұп нұсқаларын ашып көрсетеді.
Ғылымның тарихын зерттеу туралы сұрақ күман туғызбайды. Сонымен қатар ғылымның даму дәрежесі, оның тарихын зерттеу дәрежесімен анықталады.
Қазіргі кезге дейін бухгалтерлік есептің пайда болуын төменде көрсеткендей түсіндіруге болады.
6000 жыл бұрын бұл кезде шаруалық өмір деректерін мақсаты тіркеу-тіркеп отырып басталды;
500 жыл бұрын бұл кезе Лука Пачолидің кітабы жарыққа шықты және өсиеттер сипаттауға басталды;
100 жыл бұрын бірінші теориялық құрастырмалар пайда болған кез.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкін береді.
45.Германиядағы бух есептің даму тарихы
Германия. Немістер оз кітаптарын кере.мет жүргізді жэне оган жазбаларды оте үкыпты орындап отырды. 1531 жылы Иоганн Готлиб неміс бухгаптериясында Итальяндык бухгачтерияны
колдану ой туғызды. І-Іеміс жэне Итальяндык бухгалтерияны біріктірулі жалгастырушылар Вольфганг Швайгер (1549жылы). Христоф Хагігер (1654 жылы) болды.
Германияла шог нэтижелерін есептеу кезінде ерекшеліктер болды. Швайгер барлык нэтижелерді меншікті кұралдар (каражаттар) шотын- да көрсетті. Бұл шот «меншік иесінің» шоты деп аталды. яғни капиталы. Капитал шоты карыздар кітабында орналастырылды. Осығаи байланысты капитал пассив ретінде карастырылды. Әрі карай ағымдағы нәтижелерді корсету үшін шығындар мен пайда шоты колданылды. бірак Швайгер өз әрінтестеріне Караганда бұл шот аркылы барлык нәтижелерді өткізген жок. Шаруашылык кызметпен байланысты емес нәтижелер Швайгерде капитал шотыпда көрсетілді. Ал Гаммерфельдерде бул нэтижелср Бакыт жэне Бакытсыз шоттарында корсетіллі.
Германия - шот жургізудің немістік формасының отаны. Ол ең бірінші 1774 жыль. Фридрих Гельфипгпен жазылып шығарылды. Бұл формалар журналды мемориал мен касса кігабына болу нэтижесінде дүниеге келді. Үзак жылдар кассаның есебі болды. Сондыктаи Итальяндык кос бухгалтерияны егпгізу косымша оте белгілі касса кітабына мемориапды косуга экеліп соктырды. Нәтижесінде жазбаларды екj регнстрлерде. ал шоттар бойынша жазбаларды бас кітапта бір per енгізді.
Бумалгерлер жылдан жылға. ғасырдан ғасырға тэжірибелер жинақтай берлі. XV1I1 ғасырда шоттардын бір жіктелуі аналитикалык есептен синтетикалык есептің бөлінуі. жағалау проблемалары. есепке алу әдістері мен заттары калыптасты. бұл есептік тілдің калылтасу кезеңі оолдьі.
XVIII гасырда жабдьгк кұрылымды білдіретін белгілі бір регистрлер жүйесінде екі жакты жабу жургізілді. Осыган байланысты есеп ғылыми заіы болып саналды.
46.Ежелгі Египеттегі кіріс-шығыс есебі
Бірнеше мың жыл бұрын адамдар папирус жасап үйренді. Кейін шарушылық өмір деректерін папирус орамдарында (бос беттер) тіркеді. Орамдардың ұзындығы 4-5м., биіктігі 24-18 см. құрады. Жазба қара және қызыл бояумен жүргізілді. Папирустың формасы кестелік нұсқада көрсетілді. Египеттік жазушылар бағана бойынша әртүрлі құндылықтардың атауын, ал жолдары бойынша олардың сандық қозғалысы болған күндерін жазды. Сол кездегі ең үлкен кестеде 87 бағана болды.
Негізгі есептік тәсіл түгендеу болды.
1 және 2 әулиеттер кезінде әрбір екі жыл сайын қолғалатын және қозғалматын мүліктерге түгендеу жүргізіп тұрды. 4 әулиет кезінде түгендеу ағымдағы есеппен алмастырылды. Шарушылақ өмір деректері 3 толғамен рәсімделді. Біреуі жіберуге тиісті құндылықтардың санын папируста белгіледі, екіншісі қасында нақты жіберілуін қойып отырды және үшінші сандарды салыстырып тексерілген құжатарды ұзына бойына сызып табылған ауатқулар туралы белгі қойып отырды.
Материалдық есеппен қатар сметаларда тіркелетін болды. 6 әулиет кезінде есепте сметалар кездеседі, бұл шаруашалық өмір деректерін тіркеу сметалардың орындалуын бақылауға мүмкіндік берген. Ол құжаттармен расталады.
Жұмыс барысы туралы басшы жазбаша есеп беріп отырды. Жұмысты қабылдау және орындау барысын бақылау арнайы құрылған коммисиямен жүргізілді. Егер есеп қанағаттандырылмайтын болса, онда жазушыны ұрып-соқты.
Египеттегі есепті қарап отырып осы Ніл алқабында есептің айналы табиғи тұжырымы пайда болғанын көруге болады, яғни шаруашылықтағы құндылықтардың қозғалысы дәл сипатталды.
Ертедегі Египетте б.э.д. екі мыныншы жылдары кіріс-шығыс ессбі пайда болған. Бұлан сон дайындалатын ағымдагы есеп (перманентный) байланысы жок түтендеуші үзілмелі (днскретный) есеп орнына колданыла бастаған. Есеп мэліметгерін тасымалдаушы жапырак кағаздарға (папирус) тек кана мүліктер калдығын ғана жазып коймай мүліктер өрісіндегі бардык әрекет өзіерістер жазылатын болған. Жалғастырып жазу (лергаменттік) есебінің максаты-материалды күндылыктарды алу мен беру есебінін дұрыстығын тексеріп отырута арналған. Матерналды кұндылыктар беру фактісі жапырак (папирус) кағазына уш адамның катысуымен:
бірінші адам, жапырак кагазға берілетін кұндылыктың санын: екінші адам. нактылы берілген кундылыктың санын; ал үшіниіі адам, берілетін жэне берілген кундылык айырымын шыгарып жазатын болган. Ең негізгі максат-материалды кұндылыктар козгалысының күн сайынғы калдығын аныктап отыру еді. Есел жұмы- сын осылайша жүргізу гек кызмет көлемі аз ғана шаруашылыктар денгейінде жүргізілген. Жұмыс күні айакталғаннан соң эрбір беруші мен алушы жактар бойынша ку.ндылыктардың жеке-жеке атаулары көрсетіліп. бұлардың козғальісы жөніндегі корытынды есеп жасалынып отырды. Қорытынды есел жасау үшін арнайы кұрылган үлгі кағаздын эрбір бетіндегі жазулар жеке жинакталыгі. бұдан сон жалпы жинак шығарылып тұрған.
Құндылыктардың жеке атауларына сай кіріс-шыгыс кұжаттары жасалынып. мұндағы мэліметтерді жскслеген толтарга топтастырылып жазыла бастаған. Яғни, айналым кужаты жасалып. бастапкы калдыкка осы күнгі косылған кұндылык саны косылыл. бұдан жұмсалган немесе берілген кұндылыктар саны шегеріліп. соңғы калдык шығарылған. Сонғы калдык жазудын нэтижесі колда бар кұндылыктар санымен гугенделіп. салыстырылып отырған. Құндылыктар жонінде жазылған мэлімет пен колда бар кұндылыктар санынын айырымы болған жағдайда мұның себебі аныкталыл. кімнің кінэлі сксндігі белгіленетін болған. Есеп жұмысын осылайша жүргізіп. тексеру мен салыстыру нәтижесінде синтетикалык жинактау жэне аналштікачык жіктеу шоттарыныі пайда болуы да мүммкін. Мысалға. арпа. бидай. жүгері. күріш т.б. дәнді дакылдардын жекелеген есебі «дэнді дакылдарға» арналған синтетикалык жинакгау есебінің ісұрамында жургізілген. Яғни. синтетикалык жинактау жэне аналитикалык жіктеу шоттарының калдығы бірден болатындығы дәлелденген.
47.Ресейдегі бухгалтерлік есептің даму тарихы
Революцияға дейін Ресейде бухгалтерлік есеп Европалық бухгалтерия үлгісінде дамыды. И.Ахметов кейбір француз идеяларын, Ф.В.Езерский таза қаржы есебін, А.П.Рудгеловский Франциялық доктрина ұсынды.
Крепостнойлық дамуы құқықтың ауыстырылуы және капитализмнің дамуы Ресейдегі ең мықты бухгалтерлік ойлардың стимулы болды. Өзінің дамуында ол екі ғалымдардың еңбектерінен тұратын кезеңдерден өтті. Олар П.И.Рейнбот және А.В.Прокофьев. Олар дәстүрлі білімнің шарықтауына кең жол ашты. Онымен қоса олар «Теориядағы бүлікшілер» атанып, жаңашыл ұсыныстармен кездесіп отырды.
Жедел есептің бастау П.И.Рейнбот кәсіпорындағы мүліктердің өзгеруіне бухгалтерлік есептің пәнін түйістірді. Ол екі жақты жазудың себебі деп регметрацияда қателіктердің жіберілмеуі және жүйелі түрде пайда мен зиянның анықталуын айтты. Синтетикалық шотты Рейнбот бақылау шоты деп немесе қалдықтар мен айналымдарды бақылау үшін қолданылатынын айтып көрсетті.
А.В.Прокофьев ол сол кездегі дербестеушілер, яғни П.И.Рейнботтың көзқарастарын жетілдіріп, ол ұқсас экономикалық теорияны және әрдайым шығып тұрытын шығындар мен құндылықтардың кірістерін қарады. Ол жаңа италияындық форманы орнатуды бастайды. Ол әрбір операцияны бөлек журналға тіркеуді талап етті және жазуды есептеді. Бас кітапта бөлек тіркеліп отыруын талап етті және бұл талаптар өз нәтижелерін көрсетті. Ол барлық теориктерге қарсы болып, осы кезге дейін Ресейде қолданып келген италияндық форманы өзгерткісі келді. Бұл италияндық формада бас кітаптағы біркелкі жазулар орындалғаны байқалды.
48.Дебиттік және кредиттік жазудың пайда болуы
Ортағасырда есептің негізгі екі түрі қалыптасады:
· камеральды бухгалтерия;
· қарапайым бухгалтерия;
Камералдық бағыттағы есеп объектісіне тән кассалық және кассаға түсетін ақша мен кассадан төленетін ақшалар есебі жүргізілген. Барлық түсетін және төленетін ақшалар міндетті түрде арнайы тіркеуден өткізіп, табыстар мен шығындар жөніндегі мәліметтер алдын ала есептелініп жазылатын болған.
Қарапайым бухгалтерияда барлық мүліктер есебін жүргізумен қатар, кассаның толық есебінде күнделікті жүргізіліп, табыстар мен шығындар есебі бухгалтерлер үшін ең негізгі объектілер болып танылған.
Қарапайым бухгалтерия өрісінде барлық мүліктер есебі арнайы счеттар да дебиттік және кредиттік принциппен жүргізілген. Меншікті қаражаттар есебі қарапайым бухгалтериядағы ақпараттар жүйесіне жазылмаған. Біртіндеп тауарлы шаруашылықтың тездеп өрістеуіне сай бірінші ке
Дата добавления: 2015-02-16; просмотров: 187 | Поможем написать вашу работу | Нарушение авторских прав |